مقدمه (ادارة القرآن و العلوم الاسلامیة، کراچی، پاکستان)
الحمد لله الذي نزّل الفرقان تفصيلاً لكل شيء والصلاة والسلام على خاتم النبيين محمد وعلى آله وصحبه اجمعين، وبعد؛
بدون تردید قرآن کریم در بین کتاب‌های آسمانی و زمینی، کتابی بی‌مانند و بی‌همتا، و بی‌نظیر و منحصر به فرد است. قرآن هم از لحاظ نظم و هم از جهت معنی، مُعجز و خارق‌العاده، و فوق‌العاده و شگفت انگیز است، در حالی که چنین چیزی در غیر این کتاب وحیانی (از دیگر کتاب‌ها) سراغ نداریم.
قرآن، کتابی وحیانی و آسمانی و منحصر به فرد است که دلایل و براهین زیادی بر قطعیّت ثبوتش (از جانب خدا) دلالت دارند، و کتاب جامعی است که هیچ مسئله‌ی کوچک و بزرگی را رها نکرده است و همه را برشمرده است و به ثبت و ضبط آن مبادرت ورزیده است. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَلَقَدۡ جِئۡنَٰهُم بِكِتَٰبٖ فَصَّلۡنَٰهُ عَلَىٰ عِلۡمٍ هُدٗى وَرَحۡمَةٗ لِّقَوۡمٖ يُؤۡمِنُونَ٥٢﴾[الأعراف: ۵۲]
«بی‌گمان کتاب بزرگی (به نام قرآن) را برای ایشان فرستاده‌ایم که با آگاهی (کامل و شامل خدایانه‌ی خود از فطرت انسان و سرشت جهان، احکام و معانی) آن را توضیح داده و تبیین کرده‌ایم تا مایه‌ی هدایت (ایشان به سوی سعادت) و رحمت (خدا در هر دو سرا) برای کسانی باشد که مؤمنین (بدان) باشند».
و قرآن، کتابی است که هیچ‌گونه باطلی، از هیچ جهتی و نظری، متوجه‌ی آن نمی‌گردد. (نه غلطی و تناقضی در الفاظ و مفاهیم آن است، و نه علوم راستین و اکتشافات درست پیشینیان و پسینیان مخالف با آن، و نه دست تحریف به دامان بلندش می‌رسد، چرا که) قرآن فرو فرستاده‌ی یزدان است که با حکمت و ستوده است (و افعالش از روی حکمت است و شایسته‌ی حمد و ستایش بسیار است). [فصلت:۴۲]
در پرتو توجه و عنایت خداوند متعال، قرآن کریم از بدو نزول نخستین آیات تا فرود آمدن آخرین آیاتش (و تا روز رستاخیز) از دستبرد دشمنان و از هر گونه تغییر و تبدیل زمان محفوظ و مصون است و این مصونیت و حفاظت بر مبنای این وعده و فرموده‌ی خداوند است که می‌فرماید:
﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ٩﴾[الحجر: ۹]
«ما خود قرآن را فرستاده‌ایم و خود ما پاسدار آن می‌باشیم (و تا روز رستاخیز آن را از دستبرد دشمنان و از هر گونه تغییر و تبدیل زمان محفوظ و مصون می‌داریم)».
پیامبر ج سخت در قید نزول قرآن و حفظ و ضبط کلمات و آیات آن بود، و هنگام نزول قرآن لب‌هایش را می‌جنباند و با شتاب به دنبال فرشته‌ی وحی جبرئیل امین، آیات قرآنی را تکرار می‌فرمود. آنگاه خداوند این آیه را نازل کرد:
﴿فَتَعَٰلَى ٱللَّهُ ٱلۡمَلِكُ ٱلۡحَقُّۗ وَلَا تَعۡجَلۡ بِٱلۡقُرۡءَانِ مِن قَبۡلِ أَن يُقۡضَىٰٓ إِلَيۡكَ وَحۡيُهُۥۖ وَقُل رَّبِّ زِدۡنِي عِلۡمٗا١١٤﴾[طه: ۱۱۴]
«و به هنگام نزول قرآن پیش از این که وحی آیات قرآن به پایان برسد در آن عجله مکن و تندتند آیه‌ها را به دنبال جبرئیل تکرار منما و بر زبان مران، چرا که هر چند قرآن مافوق توان و قدرت انسان است، اما خداوند حافظ و نگهدار آن است و آن را در مغز و سینه‌ات ثبت و ضبط می‌نماید».
و نیز فرمود:
﴿لَا تُحَرِّكۡ بِهِۦ لِسَانَكَ لِتَعۡجَلَ بِهِۦٓ١٦ إِنَّ عَلَيۡنَا جَمۡعَهُۥ وَقُرۡءَانَهُۥ١٧ فَإِذَا قَرَأۡنَٰهُ فَٱتَّبِعۡ قُرۡءَانَهُۥ١٨ ثُمَّ إِنَّ عَلَيۡنَا بَيَانَهُۥ١٩﴾[القيامة: ۱۶-۱۹]
«و به هنگام وحی قرآن، شتابگرانه زبان به خواندن آن مجنبان و آیات را عجولانه و آزمندانه تکرار مگردان. چرا که گرد آوردن قرآن در سینه‌ی تو و توانایی بخشیدن به زبان تو، برای خواندن آن، کار ما است. پس از ناحیه‌ی حفظ قرآن در میان دل و جان خود، و روان خواندن و درست تلاوت کردن آن با زبان خویش، نگران مباش. پس هرگاه ما قرآن را توسط جبرئیل بر تو خواندیم، تو خواندن آن را آرام و آهسته پیگیری و پیروی کن. و وظیفه‌ی تو پیروی از تلاوت پیک وحی و ابلاغ رسالت آسمانی است و بس. گذشته از این‌ها، در صورتی که بعد از نزول آیات قرآن، مشکلی پیدا کردی، بیان و توضیح آن بر ما است».
و این‌چنین بود که غم و اندوهِ حفظ قرآن از دوش پیامبر ج برداشته شد، و به حفظ و جمع قرآن اطمینان قلب پیدا کرد. (چرا که خداوند وعده فرموده بود که تمام آیات را در سینه‌ی پیامبر ج جمع و حفظ نماید، و سپس قرائت آن را بر زبانش جاری فرماید. به عبارت دیگر، همانگونه که حفظ قرآن در همه‌ی دوران در میان مردمان بر عهده‌ی خدا است، نگهداری آن در سینه‌ی پیغمبر و جاری کردن آن بر زبان آن‌حضرت ج نیز بر عهده‌ی خدا است.)
و یکی دیگر از مظاهر عنایت و توجه خداوند متعال به این کتاب، این است که خداوند متعال، سینه‌های صحابه را بعد از وفات رسول اکرم ج برای جمع و حفظ قرآن گشاده و فراخ گرداند و تا آنجا به قرآن اهتمام ورزیده‌اند که آیات و کلمات و حتی حروف آن را شمارش کرده‌اند. و در نتیجه هیچ کس نمی‌تواند چیزی را در کتابی که کلمات و حروف آن به دقت شمرده شده‌اند، کم و زیاد نماید.
(و در جهان هیچ کتاب دینی یا دنیویِ دست ناخورده‌ای وجود ندارد و هیچ کتابی همچون قرآن مورد محافظت قرار نگرفته است، چنان‌که هیچ کس نمی‌تواند حرفی را به آن اضافه یا از آن کم کند.
از آغاز تا کنون، همانگونه که توسط جبرئیل امین برای حضرت محمد ج فرود آمده است، آیاتش استماع و حفظ و تلاوت و تفسیر می‌شود. هیچ کتابی به جز قرآن در دنیا وجود ندارد که هزاران و ده‌ها هزار نفر آن را حفظ باشند. این تنها کلمات و معانی قرآن نیست که مورد فراگیری و حفظ قرار گرفته‌اند، بلکه شیوه‌ی اداء و مخارج حروف و اموری که مراعاتشان لازم است، مانند: مدّ و غنّه و اظهار و ادغام و اخفاء و اقلاب فراگیری شده است. حتی رسم الخط قرآن به همان صورت که در زمان حضرت عثمان بن عفّانس نگاشته شده باقی مانده است. و علی رغم تحوّل در قواعد رسم الخط و املاء تا به امروز به همانگونه نوشته و چاپ می‌شود. و هیچ مجمع علمی یا حکومتی تاکنون به خود این اجازه را نداده است که آن رسم الخط را تغییر بدهد.)
قرآن، کتاب هدایت بشر به سوی سعادت ابدی، منشور زندگی و عقیده و گرامی‌ترین آرمان و استوارترین راه برای بهتر زیستن جوامع بشری است. با این وجود، این کتاب گران قدر و شگفت‌انگیز در لابلای آیات رهنمون ساز و هدایت کننده‌ی خود به سوی توحید و یکتاپرستی که زیربنای سعادت بشری است، به مواردی اشاره نموده است که پس از گذشت بیش از هزار و چهار صد سال، اکنون مفهوم حقیقی آن برای بشر آشکار می‌شود.
(در قرن اخیر که قرن علم، صنعت، فضا، ارتباطات و پیشرفت علمی بوده است) اعجاز علمی این معجزه‌ی جاوید بیش از پیش برای پژوهشگران علوم مختلف طبیعی و انسانی نمایان گشته و ندای مبارزه‌طلبی آن، بیش از گذشته در گوش معاندان و آنانی که دچار غرور علمی گشته‌اند، طنین‌انداز گشته است و حقایق والای علمی، و مفاهیم خیره کننده‌ی قرآنی در قرون اخیر جزو کشفیات جدید علمی برای محققان و پژوهشگران و دانشمندان و فرهیختگان، در مراحل مختلف علوم طبیعی و انسانی به حساب می‌آیند.
و همانگونه که علوم معاصر (علوم تجربی، انسانی و...) در راستای تخصصی شدن گام‌های مؤثر و ارزنده‌ای را برداشت‌هاند، همینطور از فجر اسلام تاکنون مسلمانان نسبت به این کتاب، عنایت تمام ورزیده و همه‌ی جوانب آن را مورد بحث و فحص و مطالعه و درس قرار داده‌اند. گروهی در میدان تشریع و قانون‌گذاری و معاملات آن وارد شده و به بیان آن پرداخته‌اند. و گروهی دیگر، جنبه‌های عبادی آن را مشخص کرده‌اند و کسانی به بیان حقایق خیره کننده‌ی علمی قرآن براساس کشفیّات جدید علمی برای فهم اسرار قرآن پرداخته‌اند. (و گروهی انگیزه‌های نزول بسیاری از آیات آن را روشن ساخته‌اند. کسانی وجوه اعجاز آن را بیان کرده و کسانی دیگر ویژگی‌های فصاحت و بلاغت و صور بیان معجزه‌آسای آن را برشمرده‌اند و کسانی هم جنبه‌های نحوی و لغوی آن را مشخص کرده‌اند و...)
با وجود این نیاز مبرمی به وجود «فهرست موضوعی آیات قرآن کریم» احساس می‌شد تا کمک و راهنمایی ارزنده برای محققان و پژوهشگران - از طیف‌های مختلف که دارای سلیقه‌های گوناگون و تخصص‌های متفاوت هستند - باشد، و برایشان مراجعه به آیات مختلف قرآن را در موضوعات مختلف، سهل و آسان بگرداند.
و این فهرست موضوعی، آیینه‌ی تمام نمایی از گنج‌های قرآن و کلیدی باشد برای پژوهشگران، تا آن گنج‌ها را استخراج کنند و در کوتاه‌ترین زمان ممکن از آن استفاده نمایند.
و منطقی است که این کار را شخصی یا افرادی به عهده بگیرند و به دوش بکشند که مرتبط با مدارس تخصصیِ پژوهشی قرآنی باشند (و مدت زمان زیادی را در میدان پژوهش‌های قرآنی به طور تخصّصی و فنّی به تلاش و تکاپو پرداخته باشند و در این زمینه آمادگی کافی را به دست آورده باشند) و در این میان، این فاضل وارسته «سیدمحمد مصطفی محمد» بود که در این میدان (تألیف فهرست موضوعی آیات قرآن)، پژوهشگران قرآنی را از این کار بی‌نیاز ساخت؛ و این «فهرست موضوعی» را (به شکلی که می‌نگرید) برای ما به ارمغان آورد و ساماندهی کرد که براستی هدیه‌ای شکوهمند و پیشکشی شگفت‌آور و کاری ماندگار است که در خور تشکّر و سپاس و قدردانی و ارج‌گذاری است.
و شایسته است که این تلاش ارزشمند و ارزنده، رهاوردی سودمند و مشارکتی نیکو در راستای تصحیح معرفت و سالم‌سازی رفتار با قرآن - این میراث جاودانی - در شروع قرن ۱۵ هجری، برای امت اسلامی تلقی کنیم که سهم به سزایی در کار نشر و توزیع و عمومیّت بخشیدن استفاده از این میراث گرانقدر سهیم است.
و از خداوند متعال مسألت داریم که نویسنده را توفیق دهد تا همچون قرآن، اقدام به تألیف کتابی در عرصه‌ی احادیث گهربار رسول خدا ج (فهرست موضوعی احادیث نبوی) نیز بنماید و در این زمینه نیز قلم‌فرسایی بکند. «و الله وليّ التوفيق».
[ادارة القران و المعارف الاسلامیة، کراچی، پاکستان]