مجازات «قتل خطا»
﴿وَمَا كَانَ لِمُؤۡمِنٍ أَن يَقۡتُلَ مُؤۡمِنًا إِلَّا خَطَ‍ٔٗاۚ وَمَن قَتَلَ مُؤۡمِنًا خَطَ‍ٔٗا فَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖ وَدِيَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦٓ إِلَّآ أَن يَصَّدَّقُواْۚ فَإِن كَانَ مِن قَوۡمٍ عَدُوّٖ لَّكُمۡ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ وَإِن كَانَ مِن قَوۡمِۢ بَيۡنَكُمۡ وَبَيۡنَهُم مِّيثَٰقٞ فَدِيَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ وَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ شَهۡرَيۡنِ مُتَتَابِعَيۡنِ تَوۡبَةٗ مِّنَ ٱللَّهِۗ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمٗا٩٢﴾[النساء: ۹۲]
﴿...وَلَا تَقۡتُلُوٓاْ أَوۡلَٰدَكُم مِّنۡ إِمۡلَٰقٖ نَّحۡنُ نَرۡزُقُكُمۡ وَإِيَّاهُمۡۖ وَلَا تَقۡرَبُواْ ٱلۡفَوَٰحِشَ مَا ظَهَرَ مِنۡهَا وَمَا بَطَنَۖ وَلَا تَقۡتُلُواْ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّۚ ذَٰلِكُمۡ وَصَّىٰكُم بِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ﴾[الأنعام: ۱۵۱]
﴿وَلَا تَقۡتُلُواْ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّۗ وَمَن قُتِلَ مَظۡلُومٗا فَقَدۡ جَعَلۡنَا لِوَلِيِّهِۦ سُلۡطَٰنٗا فَلَا يُسۡرِف فِّي ٱلۡقَتۡلِۖ إِنَّهُۥ كَانَ مَنصُورٗا٣٣﴾[الإسراء: ۳۳]
***
توضیح موضوع: جنایت نفس، یا تعرض به جسم و جان دیگران سه گونه است که عبارتند از:
۱- عمدی: هر گونه تعرض عمدی برای کشتن و ضرب و شتم یک انسان به وسیله‌ی ابزار و آلات کشنده، مانند: آهن و سنگ و چوب، یا پرت نمودن او از بلندی و انداختنش در آب و آتش و خفه کردن و خوراندن مواد سمی که باعث مرگ یا فلج گردیدن و از دست دادن اعضا و زخمی شدن او بشود، جنایت عمدی محسوب می‌گردد.
از نظر احکام شرعی، مجازات اینگونه تعرض‌ها به جان و جسم انسان، دارای قصاص و مجازات است. خداوند می‌فرماید:
﴿وَكَتَبۡنَا عَلَيۡهِمۡ فِيهَآ أَنَّ ٱلنَّفۡسَ بِٱلنَّفۡسِ وَٱلۡعَيۡنَ بِٱلۡعَيۡنِ وَٱلۡأَنفَ بِٱلۡأَنفِ وَٱلۡأُذُنَ بِٱلۡأُذُنِ وَٱلسِّنَّ بِٱلسِّنِّ وَٱلۡجُرُوحَ قِصَاصٞۚ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِۦ فَهُوَ كَفَّارَةٞ لَّهُۥۚ وَمَن لَّمۡ يَحۡكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ٤٥﴾[المائدة: ۴۵]
«و در آن کتاب آسمانی بر آنان مقرّر داشتیم که انسان در برابر انسان کشته می‌شود و چشم در برابر چشم کور می‌شود، و بینی در برابر بینی قطع می‌شود، و گوش در برابر گوش بریده می‌شود، و دندان در مقابل دندان کشیده می‌شود، و جراحتها قصاص دارد، و انسان جانی بدان اندازه و به همان منوال زخمی می‌گردد که جراحت وارد کرده است اگر مثل آن جراحات ممکن گردد و خوف جان در میان نباشد. و اگر کسی آن را ببخشد و از قصاص صرف نظر کند، این کار باعث بخشش برخی از گناهان او می‌گردد. و کسی که بدانچه خداوند نازل کرده است حکم نکند، اعم از قصاص و غیره، او و امثال او ستمگر بشمار می‌روند».
و رسول خدا ج می‌فرماید:
«کسی که کشته شود، یا زخمی بگردد، اولیای او در میان سه چیز حق انتخاب دارند: جانی را قصاص کنند، دیه دریافت نمایند، یا او را ببخشند، چنان‌چه کار دیگری را می‌خواستند انجام بدهند، دست آن‌ها را بگیرید». [احمد و ابوداود]
۲- شِبه عمد: شبه عمد آن است که جانی و ضارب قصد ضرب و شتم طرف را دارد، اما نمی‌خواهد او را بکشد، مانند اینکه: با چوبی سبک یا سیلی عادی او را بزند، در آبی اندکش بیاندازد، بر سرش فریاد بکشد و یا او را تهدید به قتل نماید، و در نتیجه فوت کند.
حکم شرعی این نوع جنایت آن است که جنایت کننده باید دیه‌ی مقتول را بپردازد و خود نیز کفاره‌اش را بدهد. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَمَا كَانَ لِمُؤۡمِنٍ أَن يَقۡتُلَ مُؤۡمِنًا إِلَّا خَطَ‍ٔٗاۚ وَمَن قَتَلَ مُؤۡمِنًا خَطَ‍ٔٗا فَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖ وَدِيَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦٓ إِلَّآ أَن يَصَّدَّقُواْۚ فَإِن كَانَ مِن قَوۡمٍ عَدُوّٖ لَّكُمۡ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ وَإِن كَانَ مِن قَوۡمِۢ بَيۡنَكُمۡ وَبَيۡنَهُم مِّيثَٰقٞ فَدِيَةٞ مُّسَلَّمَةٌ إِلَىٰٓ أَهۡلِهِۦ وَتَحۡرِيرُ رَقَبَةٖ مُّؤۡمِنَةٖۖ فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ شَهۡرَيۡنِ مُتَتَابِعَيۡنِ تَوۡبَةٗ مِّنَ ٱللَّهِۗ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمٗا٩٢﴾[النساء: ۹۲]
«هیچ مؤمنی را نسزد که مؤمن دیگری را بکشد مگر از روی خطا. کسی که مؤمنی را به خطا کشت باید که برده‌ی مومنی را آزاد کند و خونبهایی هم به کسان کشته شده بپردازد مگر این که آنان درگذرند و از دریافت خونبها که صد شتر است، چشم‌پوشی کنند. اگر هم کشته، مؤمن و متعلق به کافرانی بود که میان شما و ایشان جنگ و دشمنی بود، آزاد کردن برده‌ی مؤمنی دیه‌ی او است و دیگر خونبهایی به ورثه‌ی کشته شده داده نمی‌شود. و اگر کشته، از زمره‌ی قومی بود که کافر بودند و میان شما و ایشان پیمانی برقرار بود، همچون اهل ذمّه و همپیمانان مسلمان، پرداخت خونبها به کسان مقتول و آزاد کردن بنده‌ی مؤمنی دیه‌ی او است. اگر هم دسترسی به آزاد کردن برده نداشت، باید دو ماه، قاتل پیاپی و بدون فاصله روزه بگیرد. خداوند این را برای توبه‌ی شما مقرّر فرموده است. و خداوند آگاه از بندگان خود و کار بجا است».
۳- خطأ: هر گاه مسلمانی کاری مباح و مشروع مانند: تیراندازی و شکار و رانندگی همراه با احتیاط و مراعات قوانین راهنمایی و رانندگی را انجام بدهد و بدون قصد عمد و بدون سابقه‌ی کینه و دشمنی، کسی را زخمی کند یا بکشد، قتل خطأ محسوب می‌گردد.
حکم شرعی اینگونه حوادث و قتل و زخمی شدن، مانند حکم قتل شبه عمد است، با این تفاوت که در اینجا قاتل خطأ گنهکار به حساب نمی‌آید، برخلاف شبه عمد که قاتل گنهکار بوده ودیه‌ی کامل از خود او گرفته می‌شود.