مناظره در علم
﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِي حَآجَّ إِبۡرَٰهِۧمَ فِي رَبِّهِۦٓ أَنۡ ءَاتَىٰهُ ٱللَّهُ ٱلۡمُلۡكَ إِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ رَبِّيَ ٱلَّذِي يُحۡيِۦ وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا۠ أُحۡيِۦ وَأُمِيتُۖ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَأۡتِي بِٱلشَّمۡسِ مِنَ ٱلۡمَشۡرِقِ فَأۡتِ بِهَا مِنَ ٱلۡمَغۡرِبِ فَبُهِتَ ٱلَّذِي كَفَرَۗ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ٢٥٨﴾[البقرة: ۲۵۸]
﴿... ٱئۡتُونِي بِكِتَٰبٖ مِّن قَبۡلِ هَٰذَآ أَوۡ أَثَٰرَةٖ مِّنۡ عِلۡمٍ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ﴾[الأحقاف: ۴]
***
توضیح موضوع: مناظره و تبادل فکر و رأی و نظر در احکام دینی به عنوان بخش و عضوی از پیکره‌ی دین تلقی می‌شود، ولی مناظره و تبادل نظر دارای شرایط و آداب و موقعیت و فرصت مناسبی می‌باشد و باید در مناظره شرایط و آدابی رعایت شوند که عبارتند از:
۱. باید مناظره به منظور اثبات حق انجام گیرد، نه به خاطر تظاهر و ریا. هدف و مقصود مناظره‌کننده باید عبارت از رسیدن به حق و پویا شدن ظهور و پیدا گشتن آن باشد ولو آنکه به هر کیفیتی این حق ثابت شود و نباید منظور اهل بحث و مناظره چنین باشد که گفتار و نظریه‌ی خود را به کرسی نشانده و سرمایه‌های فراوان علمی و صحت رأی خود را اثبات کنند، زیرا اینگونه هدف‌گیری در بحث و مناظره به عنوان جدال و ستیز و ریاکاری تلقی می‌شود.
۲. باید مرزهای بحث و مناظره به وقایع مهم دینی و یا مسئله قریب الوقوعی محدود باشد و نباید در هر مسئله کم‌ارزش و یا مسائلی که در آینده‌ی بسیار دوردستی اتفاق می‌افتد، وقت و فرصت را تلف کرد.
۳. شایسته است مناظره از تیررس دید مردم بدور باشد، از این رو مکان خلوت و دور از چشم مردم برای امر مناظره، محبوب‌تر از مناظره در مجالس و محافل می‌باشد، زیرا اگر مناظره در محلی به اصطلاح دِنج و خلوت انجام گیرد، این امر به تمرکز فکر و صفای اندیشه برای درک حقیقت کمک بیشتری می‌کند. مناظره در حضور توده‌ی مردم، انگیزه‌های ریا و تظاهر و حرص در غلبه و اسکاتِ خصم را (ولو به هر دلیل باطلی هم باشد) تحریک می‌نماید.
۴. باید مناظره کننده، پویای حق باشد.
۵. مناظره کننده باید در مناظره انصاف را به کار گیرد.
۶. مناظره باید با افراد برجسته‌ی علمی صورت گیرد و باید با افرادی مناظره کرد که دارای استقلال علمی و صاحب نظر می‌باشند، تا در صورتی که مناظره کننده طالب حق باشد، بتواند از بیاناتشان سودمند گردد. خاطر نشان می‌شود که مناظره کننده باید از آفات مناظره و نتایج سویی که از رهگذر مناظره‌ی نادرست عائد انسان می‌گردد، پرهیز کند، و باید متوجه باشد که مناظره کننده‌ای که به منظور غلبه بر دیگران و اسکات طرف و تمایل عصبی به اظهار فضل صورت می‌گیرد، منبع و سرچشمه‌ی همه‌ی مهلکات و رذایل اخلاقی و رفتاری‌ای است که از نظر خداوند متعال ناستوده، ولی از دیدگاه ابلیس ستوده است.
و این آفات و نتایج سوء که از رهگذر مناظره‌ی نادرست عائد انسان می‌گردد عبارتند از:
۱. عدم پذیرش حق از رهگذر مناظره‌ی توأم با جدال و ستیزه‌جویی.
۲. تظاهر و ریاکاری.
۳. خشم و غضب.
۴. حقد و کینه‌توزی.
۵. رشک و حسد.
۶. بریدن از افراد و کناره‌جویی از مردم.
۷. سخنان ناروا و گفتارهای حرام.
۸. تکبر و خودبزرگ‌بینی و برتری‌جویی نسبت به دیگران.
۹. کنجکاوی از عیوب مردم و خرده‌گیری از آن‌ها.
۱۰. بدخواهی و احساس شادی در اندوه و بدبختی دیگران.
۱۱. تزکیه‌ی نفس و خودستایی.
۱۲. نفاق و دورویی و...