نزول تدریجی و مرحله‌ای آیه‌های قرآن
﴿وَقُرۡءَانٗا فَرَقۡنَٰهُ لِتَقۡرَأَهُۥ عَلَى ٱلنَّاسِ عَلَىٰ مُكۡثٖ وَنَزَّلۡنَٰهُ تَنزِيلٗا١٠٦﴾[الإسراء: ۱۰۶]
﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَوۡلَا نُزِّلَ عَلَيۡهِ ٱلۡقُرۡءَانُ جُمۡلَةٗ وَٰحِدَةٗۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِۦ فُؤَادَكَۖ وَرَتَّلۡنَٰهُ تَرۡتِيلٗا٣٢﴾[الفرقان: ۳۲]
***
توضیح موضوع: قرآن نه به صورت مجموعه‌ی یکدست و یکجا، بلکه به صورت گه گاه و تدریجی و پراکنده و در مدت بیست و سه سال بر پیامبر اکرم ج نازل گردیده است. و مشیّت حکیمانه‌ی خداوندی بر آن رفته بود که فرشته‌ی وحی پیوسته با رسول خدا ج همراه و همراز باشد و روز به روز آنحضرت ج از طریق وحی، معارف نوینی را فرا گیرد و دیدگاه‌ها و رهنمودهای جدیدی دریافت دارد، تا لحظه به لحظه، آن حضرت ج را در راه رسالتش ثابت قدم گرداند و بر اعتماد به نفس و آرامش قلب مبارکش بیفزاید و وحی الهی همگام با زندگانی مسلمان پیش رود، و بتواند پاسخگوی نیاز آنان باشد و به تعلیم و تربیت و اصلاح عادات آنان و جایگزین گردانیدن عادات و اخلاق اسلامی به جای آداب و رسوم جاهلی در جامعه‌ی نوپای اسلامی بپردازد.
و لازمه‌ی این خصوصیّاتی که خداوند سبحان برای وحی محمدی مقرر داشته بود، آن بود که قرآن به صورت تدریجی، برحسب نیاز مسلمانان، پنج آیه پنج آیه، یا ده آیه ده آیه، یا بیشتر و کمتر نازل گردد.
و حکمت‌های نزول تدریجی قرآن را می‌توان در چند امر خلاصه کرد:
۱- دلداری و تقویت روحیه‌ی پیامبر اکرم ج با نزول پیاپی قرآن در پی هر حادثه و یا مطرح شدن هر نیازی در جامعه‌ی اسلامی.
۲- نزول تدریجی قرآن بر پیامبر اسلام، حفظ آیات قرآن را برای آنحضرت آسانتر می‌گردانیده است چرا که پیامبر گرامی اسلام، اُمّی و ناخوان بود و خواندن و نوشتن نمی‌دانست، از این رو خداوند قرآن را برای او بخش بخش نازل فرمود تا حفظ آیات قرآن برایش آسان گردد؛ به خلاف پیامبران دیگر، که خواندن و نوشتن می‌دانستندو می‌توانستند کتاب آسمانی خود را یکجا دریافت کنند و همه‌ی مطالب آن را حفظ کنند.
۳- همگامی و هماهنگی نزول قرآن با زندگی مسلمانان. در قرآن نمونه‌های گوناگون و تابلوهای رنگارنگی از همگامی و هماهنگی آیات قرآن با زندگی مسلمانان نخستین مشاهده می‌شود که وجه مشترک همه‌ی این نمونه‌ها، همان هدف اصلی از نزول تدریجی قرآن است که عبارت است از رعایت حال مخاطبان و پاسخگویی به نیازهای جامعه‌ی نوشکفته و نوبنیاد اسلامی، به این معنا که خداوند نخواسته است، تازه مسلمانان و جامعه‌ی نوپای اسلامی را ناگهان با یک سلسله قوانین و آداب و رسوم و اخلاق نوین که برای آنان بی‌سابقه بوده است، دست به گریبان سازد.
۴- قرآن به تدریج سه آیه و چهار آیه و پنج آیه نازل شد تا از یکطرف حفظ و ضبط آیه‌های قرآن برای مسلمانان - که اکثراً جز حافظه، وسیله‌ی دیگری برای ضبط آن‌ها نداشتند - امکان‌پذیر باشد.
۵- و از طرف دیگر با نزول تدریجی آیه‌های قرآن، تدریجاً تصورهای خرافی و رفتارهای زشت و کارهای بد و مخرّب ترک گردید و عقاید و اخلاق و اعمال اسلامی، جایگزین آن‌ها گردند.
۶- در نزول تدریجی قرآن، فرشته‌ی وحی همواره با پیامبر بزرگوار اسلام همراز و همراه بود، و وحی خداوندی تربیّت و تعلیم و هدایت آن حضرت ج را بر عهده داشت.
۷- نزول تدریجی قرآن، علاوه بر اینکه حفظ آیات قرآن را توسط مسلمانان میسّر می‌گردانید، به هنگام سختی و مصیبت و جنگ نیز به آنان قوت قلب می‌داد و اراده‌ی آنان را استواری می‌بخشید.
۸- اگر تمام قرآن یکدفعه نازل می‌شد، پایبندی به تمام احکام بلادرنگ شروع می‌شد و این با تدریج حکیمانه‌ای که در شریعت لحاظ شده‌است، مخالف می‌شد.