روش علما در شرح متون علمی
از مهم‌ترین اموری که باید طالب علم از آن آگاهی داشته باشد تنوع روش اهل علم در شرح متون علمی است، چون هر روش و طریقه‌ای از خود فوایدی دارد. و همزمان انتقاداتی برآن گرفته می‌شود، تا اینکه آموزش طالب علم با توجه به سطح علمی و هدف تعلیمی وی بر مبنای شناخت کامل از درس‌هایش باشد، تا در فراگیری درست علم، وی را یاری رسانده و اساس و بنای علمی او را کامل نموده و از اعتدال برخوردار باشد.
و هنگامی که در مناهج و روش‌های اهل علم در شرح متون علمی دقت کردم آن‌ها را بر چندین نوع یافتم:
نوع اول: شرح مختصر و اجمالی: در این نوع شرح، شرحدهنده می‌خواهد عبارات متن را با اختصار شدید و تعمق و کارشناسیِ سریع بر اساس مباحث همان متن توضیح دهد.
و در این روش فواید زیادی، در برداشت تصور مقدماتی و سریع مسایل یک متن، و تناسب و ارتباط آن مسایل با همدیگر، وجود دارد.
لیکن اکتفا کردن به این روش هیچ حاصل علمی را دربر ندارد که بر آن تکیه شود، ازاین‌رو اغلب کسانی که این روش را اختیار نموده‌اند ضعف علمی بر آن‌ها هویدا است، هرچند چندین متن علمی را هم خوانده باشند.
نوع دوم: شرح تحلیلی است که در این نوع شرح و توضیح، شرحدهنده هیچ عبارتی از عبارات متن را بدون تعلیق و شرح رها نمی‌کند، بلکه شاید برخی از آن‌ها را اعراب و بیان نیز کند.
و در این‌گونه تحلیل و تفصیل فواید گرانبهایی در دانستن عبارات یک متن، حل مشکلات آن و دانستن تفاصیل مسایل با عمق، که نویسنده متن ذکر نموده، وجود دارد.
لیکن بر این روش نیز انتقاداتی وجود دارد؛ چون به حدی در جزئیات می‌پیچد که برای طالب علم چنین احساس پیدا می‌شود که شاید برخی از این معلومات بی‌شمار، برخی دیگر آن را به باد فراموشی بسپارد، و او را از هدف و مقصد اصلی موضوع درسی که در صدد فراگیری آن است به سوی دیگری بکشاند، و شاید ذهن او به انواع مختلفی از مسایل وارد شده مشغول شود که هیچ ارتباط مستقیمی به موضوع درس هم ندارند.
پس اگر طالب علم بهمین روش اکتفا کرد و بعد از آن به مهم‌ترین مسایل متعلق به درس مراجعه نکرد، بسیاری از چیزهایی را که خوانده، فراموش خواهد کرد و در ذهنش عمیقا جا نخواهد گرفت، جز برخی فواید و مسایل مهمی که در ذهن او داخل شده باقی خواهد ماند.
نوع سوم: شرح ریشه ای و اساسی، که در آن بر قواعد باب و انواع مسایل و دلایل آن تمرکز صورت می‌گیرد. و کسی که این روش علما را اختیار می‌کند، اعتنا و اهتمام او به بیان مقاصد و اهداف درس بیشتر از توجه و عنایت وی به شرح عبارات متن خواهد بود. بلکه شاید اصلا به شرح عبارات توجهی نخواهد کرد، و هرگاه بر او متن خوانده شود به‌گونه عام به شرح موضوع درس خواهد پرداخت، سپس به مصدر و ریشه‌های اساسی مسایل آغاز خواهد کرد، سپس اگر وقت داشت و فرصتی برایش دست داد، به توضیح کوتاهِ بعضی از عبارات متن خواهد پرداخت.
دلیل آن، این است که توجه و عنایت خود را به بیان امور اساسی مسایل باب مبذول داشته، ولو که بعضی از آن‌ها در متن ذکر هم نشده، و در ربط دادن مسایل به دلایل آن و تقسیم بندی آن اجتهاد نموده است.
و این روش از مفیدترین روشها برای طالب علم است، زیرا او را در بنای موهبت علمی کمک می‌کند که به وسیلۀ آن مسایل علمی را می‌داند. همچنین ارتباط دادن بعضی از مسایل را به بعضی دیگر، و شیوه‌های دلالت و مفهوم ادله و دیگر فواید علمی را فرا می‌گیرد. منتها نقدی که بر این روش وجود دارد این است که شاید طالب علم بعضی از عبارات مشکل متن را نداند. چون شارح در این نوع روش عبارات متن را شرح نمی‌دهد از این لحاظ شاید فهم برخی از نکات متن بر طلاب علم مشکل شود.
پس اگر طالب علم با این‌گونه شرح به قرائت دقیق متن پرداخت و در مورد فهم مسایلی که بر او مشکل شده است از معلم پرسید، این خلا را پر نموده و استفاده زیادی از این روش برده است.
نوع چهارم: شرح و توضیح مجموعی که در این روش، شخص شرحدهنده فواید پراکنده را در شرح‌های متعدد جمع‌آوری می‌کند.
از ویژگی‌های این روش زیادبودن فواید علمی آن است. چون شارح بر توضیحات علمای گذشته اعتماد نموده، بعد از جمع‌آوری و تکمیل‌نمودن، آن را خلاصه می‌کند و به شیوۀ بسیار ساده و منظم به طالب علم تقدیم می‌نماید.
لیکن در نقد این روش تفصیلاتِ زیادی وجود دارد که با ذکر آن سخن به درازا می‌کشد چون کسانی که این روش را اختیار نموده و بر مبنای آن عمل کرده‌اند، هریک از ایشان شیوۀ خاص خود را در زمینۀ جمع‌آوری، تلخیص و تهذیب دارند. و هر یک از روش‌های آن‌ها دارای مزایا و معایبی هستند؛ لیکن به هر اندازه شرحدهنده در روند جمع‌آوری، تلخیص و طرز کارش دقت و درستی را کاملا رعایت کند شرح وی مفیدتر خواهد بود.
نوع پنجم: شرح و توضیح بیانی که در این روش توجه بیشتر شارح در این است که فواید، لطیفه‌ها، و شوخی‌های که آن را چیده و نقل قول‌های نمکی و امثال آن را به طالب علم تقدیم کند. و اغلب کسانی که این روش را اختیار می‌کنند این فواید و لطیفه‌ها را در میان سطرهای متون می‌افزایند.
و در این روش فواید زیادی نهفته است اما اکتفا کردن به آن درست نیست؛ و بهتر این است که این نوع شرح به تعویق انداخته شود تا طالب علم در آخرین مرحله از خواندن متن از آن اطلاع حاصل نماید.
و شاید هم طالب علمِ نخبه، هنگام مطالعۀ یک متن علمی نیاز به جمع میان تمام این روشها پیدا کند و با استفاده از این روش، به فهم عمیق متن دست یابد و برای خواندن متون پیشرفته علمی دیگر آمادگی کامل پیدا کند.
در این سلسله (راهنمای معلم) کوشیدم تمامی مزایای این روشها را باهم جمع نمایم، و از الله متعال کمک و راهنمایی را مسئلت دارم.
و سخت‌ترین چیز در پیمودن راه؛ همان اول و آغاز آن است. و کسی که شیوۀ کاری را شناخت و به پیمودن یک راه عادت کرد، با مهارت می‌تواند آن راه را به پیش گیرد و به آسانی به منزل مقصود برسد، و تنها کمک‌کننده الله متعال است.