شرح اصول سه گانه اسلام شیخ محمد بن عبدالوهاب

بیان قرآن کریم در مورد احسان

* شرح و بیان معنای احسان در قرآن کریم، سنت نبوی و روش سلف صالح به طور واضح آمده است.

- قرآن کریم معنای احسان را این‌گونه بیان می‌کند:

* احسان در دعا در این قول الله متعال است: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةًۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ٥٥ وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًاۚ إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾ [الأعراف: ٥٥-٥٦] «پروردگارتان را با تضرع (و زاری) و در پنهانی بخوانید، همانا او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد * و در زمین، پس از اصلاح آن فساد نکنید، و او را با بیم و امید بخوانید، همانا رحمت الله به نیکوکاران نزدیک است».

دعا در این آیه، دعای مسألت و دعای عبادت را دربر می‌گیرد، و هرکس اوامر الهی را انجام دهد از جملۀ محسنان می‌باشد.

شیخ الاسلام ابن تیمیه  / در مورد این آیه کریمه ﴿إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾ [الأعراف: ٥٦] «همانا رحمت الله به نیکوکاران نزدیک است» فرموده است: «در این فرموده الهی توجه بنده به این امر معطوف شده است که انجام امور مذکور در آیه احسانی است که از شما خواسته شده است، و درخواست شما از الله  ﻷ رحمت و مهربانی او تعالی بر شما است، و یقینا رحمت الله تعالی به محسنان نزدیک است، به آن کسانی که دعاهایی را که الله متعال به آن دستور فرموده با فروتنی، پنهانی، بیم و امید انجام داده‌اند. پس درخواست شما از الله تعالی رحمت او است که در مقابل انجام‌دادن درخواست‌های او تعالی برایتان میسر می‌گردد، پس اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کرده‌اید».

شیخ الاسلام در ادامه افزوده است: و این فرمودۀ باری‌تعالی ﴿إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾ [الأعراف: ٥٦] «همانا رحمت الله به نیکوکاران نزدیک است». دارای "دلالت لفظی" و "دلالت اشاره و علت" و "دلالت مفهوم" می‌باشد:

- دلالت لفظی آن، عبارت از نزدیکی رحمت او تعالی به محسنان است.

- و دلالت اشاره و علت این است که اگر بنده محسن باشد مستحق نزدیکی رحمت الله به خود می‌گردد، پس احسان سبب نزدیکی رحمت به آن‌ها می‌باشد.

- و دلالت مفهوم این است که رحمت الله از غیر محسنان دور است.

پس عبارت آیه دارای سه دلالت می‌باشد؛ و تنها محسنان به نزدیکی رحمت اختصاص داده شده‌اند، زیرا احسان از سوی الله  ﻷ؛ مهربانترین مهربانان است و احسان او تعالی خاص برای نیکوکاران و محسنان می‌باشد؛ و جزا و پاداش از جنس عمل است. پس هر قدر در اعمال‌شان احسان را رعایت کنند به همان اندازه، الله متعال با رحمت خویش به آن‌ها احسان می‌کند.

و کسی که از جملۀ نیکوکاران و محسنان نباشد؛ نظر به دوری‌اش از احسان و نیکی، از رحمت الهی به دور می‌باشد. دوری از احسان به دوری از رحمت می‌انجامد و نزدیکی به احسان به نزدیکی رحمت می‌انجامد، پس کسی که با رعایت به او تعالی نزدیکی و تقرب جوید او تعالی نیز با رحمت خویش به وی نزدیک می‌شود، و کسی که از احسان و نیکی دوری جوید؛ الله متعال نیز رحمت خود را از وی دور می‌کند.

الله متعال محسنان را دوست می‌دارد، و از کسانی که محسن نیستند نفرت دارد، و کسی را که الله متعال دوست بدارد رحمت او تعالی نزدیک‌ترین چیز به او می‌باشد، و از کسی که الله متعال نفرت داشت پس رحمت او تعالی دورترین چیز از او است.

احسان و نیکی در اینجا همان فعلی است که امر به انجام آن شده است، خواه آن فعل نیکی‌کردن به مردم باشد یا برای خود شخص؛ و بزرگ‌ترین احسان ایمان، توحید، توبه، رجوع و روی‌آوردن به سوی الله متعال و توکل‌کردن بر او تعالی می‌باشد و اینکه چنان او تعالی را عبادت کند که گویا او را می‌بیند. البته این شعور و احساس را از روی بزرگداشت، هراس، حیا، محبت و بیم از او تعالی در خویش داشته باشد؛ پس این همان مقام و جایگاه احسان و نیکی است که پیامبر  ج در پاسخ به جبرییل  ÷ درمورد احسان فرمود: «أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ»[١٧٠] «چنان الله متعال را عبادت کنی که گویا او را می‌بینی».

هرگاه احسان بنده چنین باشد پس رحمت او تعالی به وی نزدیک است؛ و آیا پاداش نیکی جز نیکی چیزی دیگری هست؟ یعنی کسی که عبادت الله متعال را به احسان و نیکی ادا کرد در مقابل، پروردگارش نیز به او نیکی و احسان می‌کند. و این از ظریف‌ترین کلماتی است که شیخ الاسلام ابن تیمیه  / در رسالۀ خویش که در تفسیر این دو آیه و در آداب دو نوع دعا (دعای مسألت و دعای اجابت) نگاشته می‌باشد.

- پس این دو آیۀ سورۀ اعراف در بیان معنای احسان در همه عبادت‌ها به شکل عام آمده است.

* شرح و بیان قرآن کریم در مورد احسان در جهاد فی سبیل الله برای کسانی که توانایی آن را دارند و آنانی که ندارند و کسانی که چیزی برای انفاق در این راه می‌یابند و کسانی که نمی‌یابند، پیشتر گذشت.

* همچنین بیان معنای احسان در ابتلا و امتحان الهی نیز آمده است که باصبر و تقوا انجام می‌شود طوری که یوسف  ÷ گفته است: ﴿قَالُوٓاْ أَءِنَّكَ لَأَنتَ يُوسُفُۖ قَالَ أَنَا۠ يُوسُفُ وَهَٰذَآ أَخِيۖ قَدۡ مَنَّ ٱللَّهُ عَلَيۡنَآۖ إِنَّهُۥ مَن يَتَّقِ وَيَصۡبِرۡ فَإِنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٩٠﴾ [يوسف: ٩٠] «(برادران) گفتند: آیا به راستی تو همان یوسف هستی؟!. (یوسف) گفت: (آری) من یوسف هستم، و این برادر من است، یقیناً الله بر ما منّت گذاشت، همانا هرکس پرهیزگاری کند و صبر نماید، بی‌گمان الله پاداش نیکو‌کاران را ضایع نمی‌کند». پس احسان در هنگام مصیبت با صبر و تقوا صورت می‌گیرد.

* و در مورد بیان چگونگی احسان در قربانی‌کردن و توزیع آن این فرمودۀ باری‌تعالی آمده است: ﴿وَٱلۡبُدۡنَ جَعَلۡنَٰهَا لَكُم مِّن شَعَٰٓئِرِ ٱللَّهِ لَكُمۡ فِيهَا خَيۡرٞۖ فَٱذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ عَلَيۡهَا صَوَآفَّۖ فَإِذَا وَجَبَتۡ جُنُوبُهَا فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡقَانِعَ وَٱلۡمُعۡتَرَّۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرۡنَٰهَا لَكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ٣٦ لَن يَنَالَ ٱللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلَٰكِن يَنَالُهُ ٱلتَّقۡوَىٰ مِنكُمۡۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمۡ لِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٣٧﴾ [الحج: ٣٦-٣٧] «و (قربانی) شتران (فربه) را (در حج) برای شما از شعایر الهی قرار دادیم، در آن برای شما خیر (و برکت) است. پس (هنگام قربانی) درحالی که برپا ایستاده‌اند؛ نام الله را بر آن‌ها ببرید، آنگاه چون پهلو‌‌‌‌‌هایشان (بر زمین) افتاد، از (گوشت) آن‌ها بخورید، و (فقیران) قانع (غیر سائل) و (فقیران) سائل را اطعام کنید. این‌گونه (ما) آن‌ها را برای شما رام کردیم؛ باشد که شما سپاسگزاری کنید * گوشت‌های قربانی و خون‌های آن‌ها هرگز به الله نمی‌رسد، و لیکن پرهیزگاری شما به او می‌رسد، این‌گونه (الله) آن‌ها را برای شما مسخر کرده تا الله را به (شکرانۀ) آن که شما را هدایت کرده است؛ بزرگ بشمارید، و نیکو‌‌‌‌‌‌کاران را بشارت ده».

* و احسان‌کردن هنگام شنیدن قول الله متعال و قول رسول الله  ج همان تصدیق‌کردن و تسلیم‌شدن به آن است که نباید در قلب مؤمن تنگی‌ای در مورد آن وجود داشته باشد، طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِي جَآءَ بِٱلصِّدۡقِ وَصَدَّقَ بِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ٣٣ لَهُم مَّا يَشَآءُونَ عِندَ رَبِّهِمۡۚ ذَٰلِكَ جَزَآءُ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٣٤﴾ [الزمر: ٣٣-٣٤] «و کسی که سخن راست را آورد و آن را تصدیق کرد، اینان همان پرهیزگاران هستند * برایشان هرچه بخواهند نزد پروردگارشان (آماده) است، این پاداش نیکوکاران است». پس این گروه با تصدیق‌نمودن‌شان احسان و نیکی را انجام داده‌اند.

* هرکس در این مورد آیات قرآنی را مورد تأمل قرار دهد باب‌هایی از احسان را خواهد شناخت، و خواهد دانست که در هر باب ویژگی‌ای از احسان وجود دارد که آن را الله متعال دوست می‌دارد.

الله متعال می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ﴾[الزمر: ٢٣]. «الله بهترین سخن را نازل کرده است» و می‌فرماید: ﴿إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي لِلَّتِي هِيَ أَقۡوَمُ﴾[الإسراء: ٩]. «بی‌شک این قرآن، به راهی که آن استوار‌ترین راه‌ها است؛ هدایت می‌کند». و در صحیح بخاری از عبدالله بن مسعود  س روایت است که فرمود: «إِنَّ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کتَابُ اللَّهِ وَأَحْسَنَ الْهَدْی هَدْی مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ»[١٧١] «یقیناً بهترین سخن، کتاب الله تعالی و بهترین روش، روش پیامبر  ج است».

[١٧٠]- صحيح بخاری: ٥٠ و ٤٧٧٧ و صحيح مسلم: ٨ و ٩ و ١٠.

[١٧١]- صحيح بخاری: ٦٠٩٨ و ٧٢٧٧.