دلیل تکمیل‌شدن دین اسلام
شیخ الاسلام محمد بن عبدالوهاب می‌گوید: و الله متعال دین را برای ایشان تکمیل فرموده چنانکه مى‌فرماید:
﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾ [المائدة: ٣] «امروز دین شما را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما به‌نهایت‌رساندم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».
* باورداشتن بر تکمیل‌بودن دین اسلام، اصل مهمی از اصول اهل سنت و جماعت می‌باشد، و با این اصل پاسخ به بسیاری از شبهات و ابهاماتی که اهل بدعت، زندیق‌ها و ملحدین ایجاد می‌کنند داده می‌شود.
* با این اصل گروهی از پیشوایان در مناظره‌هایشان به جواب اهل بدعت و هواپرستان پرداخته‌اند؛ چون شخص بدعتگزار به خاطر باورنکردنش به کامل‌بودن به این بدعت روآورده است.
فرمودۀ باری‌تعالی: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾ [المائدة: ٣] «امروز دین شما را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما تکمیل نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».
در آیۀ کریمه منظور از "الیوم" یعنی امروز، روز عرفه در حجة الوداع است، و در آن روز این آیه نازل شد، طوری که در صحیحین از طارق بن شهاب روایت است که گفت: یک مرد یهودی نزد عمر بن خطاب س آمد و گفت: ای امیر المؤمنین آیه‌ای در کتاب شما است که آن را تلاوت می‌کنید اگر بر ما -یهودی‌ها- نازل می‌شد آن روز را جشن می‌گرفتیم. عمر س پرسید: کدام آیه؟ مرد گفت: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗا﴾ [المائدة: ٣] «امروز دین شما را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما تکمیل نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».
سپس عمر س گفت: «قَدْ عَرَفْنَا ذَلِكَ الْيَوْمَ، وَالْـمَكَانَ الَّذِي نَزَلَتْ فِيهِ عَلَى النَّبِيِّ
ج، وَهُوَ قَائِمٌ بِعَرَفَةَ يَوْمَ جُمُعَةٍ»[٢٥٨] «آن روز و آن مکانی را که این آیه در آن بر پیامبر ج نازل شد شناختیم، آن روز جمعه بود که پیامبر در عرفه در حال وقوف بودند».
الله متعال برای نزول این آیه بهترین روز هفته، و بهترین روزهای سال، و بهترین ارکان حج، و بهترین گردهمایی بهترین‌های این امت را که برای مردم بیرون آورده شده‌اند اختیار کرده است، در آن روز الله متعال بر مسلمانان با کامل‌کردن دین، و به‌تكميل‌رساندن نعمتش، و برگزیدن اسلام به عنوان دین، منت نهاد.
• منظور از اسلام در اینجا، به اجماع علما، دینی است که بر پیامبر ج نازل گردیده است.
ابن کثیر گفته است: و فرمودۀ باری‌تعالی: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾ [المائدة: ٣] از بزرگ‌ترین نعمت‌های الله ﻷ بر امت اسلامی کامل‌نمودن دین برایشان است، پس نیازی به دین و پیامبر دیگری جز پیامبرشان -صلوات الله وسلامه علیه- ندارند؛ از این‌رو او را خاتم پیامبران قرار داد، و او را برای انس و جن فرستاد، پس حلالی نیست جز آنچه را او حلال نموده، و حرامی نیست جز آنچه را او حرام قرار داده است، و دینی نیست جز آن دینی که او تشریع کرده است. از هر چیزی که خبر داده حق و راست بوده و دروغ و خلاف وعده در آن وجود ندارد، طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿وَتَمَّتۡ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدۡقٗا وَعَدۡلٗاۚ﴾ [الأنعام: ١١٥] «و کلام پروردگار تو با صدق و عدل به انجام رسید». یعنی: صدق در اخبار و عدل در اوامر و نواهی.
هنگامی که الله تعالی دین را برایشان کامل گردانید نعمتش بر آنان تكميل شد، از این‌رو فرمود: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾ [المائدة: ٣] «امروز دین شما را برایتان به کمال رساندم و نعمتم را بر شما تکمیل نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».
یعنی: پس شما ای مسلمانان! آن را مورد رضایت خویش قرار دهید، زیرا آن دینی است که الله متعال از آن راضی بوده و آن را پسندیده است، و با آن بهترین پیامبران خود را مبعوث گردانید، و با آن شریف‌ترین کتابش را نازل فرمود».
* و فرمودۀ او تعالی: ﴿وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي﴾ [المائدة: ٣] در اینجا مراد از نعمت، نعمت خاصی است که الله متعال تنها اولیای خود را به آن اختصاص داده است که همان نعمت هدایت می‌باشد.
نعمت الله متعال بر بندگانش بر دو قسم است:
قسم اول: نعمت عام، و آن نعمت آزمایش و امتحان است، طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿فَأَمَّا ٱلۡإِنسَٰنُ إِذَا مَا ٱبۡتَلَىٰهُ رَبُّهُۥ فَأَكۡرَمَهُۥ وَنَعَّمَهُۥ فَيَقُولُ رَبِّيٓ أَكۡرَمَنِ١٥ وَأَمَّآ إِذَا مَا ٱبۡتَلَىٰهُ فَقَدَرَ عَلَيۡهِ رِزۡقَهُۥ فَيَقُولُ رَبِّيٓ أَهَٰنَنِ١٦﴾[الفجر: ١٥-١٦] «پس اما انسان هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و او را گرامی دارد و به او نعمت بخشد، (مغرور می‌شود و) می‌گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است.* و اما هنگامی که او را بیازماید، پس روزیش را بر او تنگ گیرد (نا امید می‌شود و) می‌گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است».
و می‌فرماید: ﴿فَإِذَا مَسَّ ٱلۡإِنسَٰنَ ضُرّٞ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلۡنَٰهُ نِعۡمَةٗ مِّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُۥ عَلَىٰ عِلۡمِۢۚ بَلۡ هِيَ فِتۡنَةٞ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ٤٩﴾ [الزمر: ٤٩] «پس چون به انسان (رنج و) زیانی برسد ما را می‌خواند، آنگاه چون از جانب خود به او نعمتی عطا کنیم، می‌گوید: به سبب دانایی (و لیاقت) خودم به من داده شده، بلکه این آزمایشی است، و لیکن بیشتر‌شان نمی‌دانند».
و این نعمت برای مومنان و کافران عام است طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿كُلّٗا نُّمِدُّ هَٰٓؤُلَآءِ وَهَٰٓؤُلَآءِ مِنۡ عَطَآءِ رَبِّكَۚ وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحۡظُورًا٢٠﴾ [الإسراء: ٢٠] «هریک از اینان و آنان (از هردو گروه) از عطای پروردگارت (بهره و) کمک می‌دهیم، و عطای پروردگارت هرگز (از کسی) بازداشته‌شده نیست (مؤمن و کافر همه از نعمت‌های دنیوی بهره‌مند می‌شوند)».
و این نعمت، حجت و برهان بر بندگان، و دلیلی بر نعمتِ نعمت‌گذار است، تا عبادت را برای او تعالی خالص گردانند و به خاطر نعمت‌هایش از او شکرگزاری نمایند. طوری که الله متعال بیان نموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡۚ هَلۡ مِنۡ خَٰلِقٍ غَيۡرُ ٱللَّهِ يَرۡزُقُكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۖ فَأَنَّىٰ تُؤۡفَكُونَ٣﴾[فاطر: ٣] «ای مردم! نعمت الله را بر خود به یاد آورید، آیا آفریننده‌ای جز الله هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟! هیچ معبودی جز او نیست، پس چگونه (از حق) منحرف می‌شوید؟!».
و می‌فرماید: ﴿۞وَقَالَ ٱللَّهُ لَا تَتَّخِذُوٓاْ إِلَٰهَيۡنِ ٱثۡنَيۡنِۖ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَإِيَّٰيَ فَٱرۡهَبُونِ٥١ وَلَهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلَهُ ٱلدِّينُ وَاصِبًاۚ أَفَغَيۡرَ ٱللَّهِ تَتَّقُونَ٥٢ وَمَا بِكُم مِّن نِّعۡمَةٖ فَمِنَ ٱللَّهِۖ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَيۡهِ تَجَۡٔرُونَ٥٣ ثُمَّ إِذَا كَشَفَ ٱلضُّرَّ عَنكُمۡ إِذَا فَرِيقٞ مِّنكُم بِرَبِّهِمۡ يُشۡرِكُونَ٥٤ لِيَكۡفُرُواْ بِمَآ ءَاتَيۡنَٰهُمۡۚ فَتَمَتَّعُواْ فَسَوۡفَ تَعۡلَمُونَ٥٥﴾ [النحل: ٥١-٥٥] «و الله فرمود: دو معبود را نگیرید، فقط او معبود یگانه است، پس (تنها) از من بترسید * و آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آنِ او است، و (نیز) دین (و عبادت) ابدی از آنِ او است، آیا از غیر الله می‌ترسید؟! * آنچه از نعمت دارید، پس (همه) از (جانب) الله است، سپس هنگامی که ناراحتی به شما رسد، باز به سوی او زاری می‌کنید * سپس هنگامی که آن ناراحتی را از شما برطرف ساخت، آنگاه گروهی از شما به پروردگار‌شان شرک می‌آورند * تا آنچه را که به آن‌ها داده‌ایم کفران کنند، پس (چند روزی) بهره گیرید، که به زودی خواهید دانست».
- قسم دوم: نعمت خاص است، و آن نعمت منت و برگزیدن است، که عبارت از نعمت هدایت به سوی اقوال و اعمال مورد پسند و رضایت الله ﻷ می‌باشد، همچنین آنچه الله متعال بر بعضی از بندگانش از فضل، رحمت، و برکات خود منت می‌گذارد.
نعمتی که در اینجا مراد می‌باشد همان نعمت خاصِ هدایت‌دادن است، و مراد در آیات ٦-٧ سورۀ فاتحه که الله متعال بندگانش را اشاره فرموده نیز همین هدایت می‌باشد: ﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ٦ صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمۡتَ عَلَيۡهِمۡ غَيۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّينَ٧﴾ «ما را به راه راست هدایت کن * راه کسانی که بر آنان نعمت دادی؛ نه کسانی که بر آنهاخشم گرفته‌ای؛ و نه گمراهان». و آن نعمت هدایت در این فرمودۀ الله متعال نیز مقصود است: ﴿وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ فَأُوْلَٰٓئِكَ مَعَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِم مِّنَ ٱلنَّبِيِّۧنَ وَٱلصِّدِّيقِينَ وَٱلشُّهَدَآءِ وَٱلصَّٰلِحِينَۚ وَحَسُنَ أُوْلَٰٓئِكَ رَفِيقٗا٦٩ ذَٰلِكَ ٱلۡفَضۡلُ مِنَ ٱللَّهِۚ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ عَلِيمٗا٧٠﴾[النساء: ٦٩-٧٠] «و کسی که الله و پیامبر را اطاعت کند (روز قیامت) همنشین کسانی خواهد بود که الله بر آنان انعام نموده است، از پیامبران، و صدیقان و شهدا و صالحان، و اینان چه نیکو رفیقانی هستند * این فضل و بخشایش از جانب الله است، و کافی است که او دانا است».
و این فرمودۀ الله متعال: ﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِم مِّنَ ٱلنَّبِيِّۧنَ مِن ذُرِّيَّةِ ءَادَمَ وَمِمَّنۡ حَمَلۡنَا مَعَ نُوحٖ وَمِن ذُرِّيَّةِ إِبۡرَٰهِيمَ وَإِسۡرَٰٓءِيلَ وَمِمَّنۡ هَدَيۡنَا وَٱجۡتَبَيۡنَآۚ إِذَا تُتۡلَىٰ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتُ ٱلرَّحۡمَٰنِ خَرُّواْۤ سُجَّدٗاۤ وَبُكِيّٗا۩٥٨﴾[مريم: ٥٨] «اینان کسانی از پیامبران بودند که الله بر آنان انعام کرده بود، از فرزندان آدم و از کسانی که با نوح (بر کشتی) سوار کردیم، و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل (یعقوب) و از کسانی که آن‌ها را هدایت کردیم و برگزیدیم. چون آیات (الله) رحمان بر آن‌ها تلاوت می‌شد، سجده‌کنان و گریان (به خاک) می‌افتادند».
* فرمودۀ او تعالی: ﴿وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي﴾ [المائدة: ٣] یعنی نعمت توضیح و بیان هدایت به سوی چیزی که آن را الله متعال می‌پسندد و مورد رضایت او تعالی می‌باشد؛ پس این نعمت تام و غیر ناقص است و تمام چیزی‌هایی را که مسلمانان در همه امورشان نیاز دارند دربر می‌گیرد.
و همانطوری که در این فرمودۀ الله متعال است: ﴿إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي لِلَّتِي هِيَ أَقۡوَمُ﴾ [الإسراء: ٩] «بی‌شک این قرآن، به راهی که آن استوار‌ترین راهها است؛ هدایت می‌کند». در این آیه آنچه تعلق به فعل تفضیل می‌گیرد حذف گردیده است تا افاده عموم کند. یعنی قرآن کریم استوارتر در هرچیزی از امور دین که مورد نیاز است می‌باشد؛ اعم از عقیده، عبادات، معاملات، اخلاق، سلوک، دعوت و سیاست و دیگر نیازمندی‌های فرد یا امت برای رسیدن به هدایت و به آنچه نفع می‌رساند و به الله نزدیک می‌سازد، و به وسیلۀ آن نجات و سلامتی از هر چیزی که زیان‌آور است تحقق می‌پذیرد.
الله متعال می‌فرماید: ﴿قَدۡ جَآءَكُمۡ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمۡ كَثِيرٗا مِّمَّا كُنتُمۡ تُخۡفُونَ مِنَ ٱلۡكِتَٰبِ وَيَعۡفُواْ عَن كَثِيرٖۚ قَدۡ جَآءَكُم مِّنَ ٱللَّهِ نُورٞ وَكِتَٰبٞ مُّبِينٞ١٥ يَهۡدِي بِهِ ٱللَّهُ مَنِ ٱتَّبَعَ رِضۡوَٰنَهُۥ سُبُلَ ٱلسَّلَٰمِ وَيُخۡرِجُهُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ بِإِذۡنِهِۦ وَيَهۡدِيهِمۡ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ١٦﴾ [المائدة: ١٥-١٦] «به راستی از جانب الله نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد * الله به وسیلۀ آن کسانی را که از رضايت او پیروی کنند به راه‌های سلامت هدایت می‌کند و به فرمان خود آن‌ها را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی می‌برد و آن‌ها را به راه راست هدایت می‌کند».
و می‌فرماید: ﴿فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ٣٨﴾ [البقرة: ٣٨] «کسانی که از هدایت من پیروی کنند، نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه غمگین می‌شوند». و می‌فرماید: ﴿فَمَنِ ٱتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشۡقَىٰ١٢٣﴾ [طه: ١٢٣] «هرکس از هدایت من پیروی کند، پس نه گمراه می‌شود و نه به رنج افتد (و نه بدبخت شود)».
پس آیۀ کریمه بر کامل‌بودن دین و به‌نهایت‌رساندن و تكميل شدن نعمت خاصی که الله متعال آن را ویژگی این امت قرار داده است دلالت دارد، و کسی که آن را پذیرفت و شکرگزار آن بود به خیر و فضیلت بزرگ در دنیا و آخرت مژده داده می‌شود، اما کسی که آن را عوض کرد و به آن کفر ورزید به عذاب شدید و زیان آشکار هشدار داده شده است. طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿وَمَن يُبَدِّلۡ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡهُ فَإِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ٢١١﴾ [البقرة: ٢١١] «و کسی که نعمت الله را پس از آنکه برایش آمد دگرگون کند (عذاب سختی خواهد داشت) همانا الله سخت‌کیفر است». و می‌فرماید: ﴿۞أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ كُفۡرٗا وَأَحَلُّواْ قَوۡمَهُمۡ دَارَ ٱلۡبَوَارِ٢٨ جَهَنَّمَ يَصۡلَوۡنَهَاۖ وَبِئۡسَ ٱلۡقَرَارُ٢٩ وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا لِّيُضِلُّواْ عَن سَبِيلِهِۦۗ قُلۡ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِيرَكُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ٣٠ قُل لِّعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ يُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ يَوۡمٞ لَّا بَيۡعٞ فِيهِ وَلَا خِلَٰلٌ٣١﴾[إبراهيم: ٢٨-٣١] «آیا ندیدی آن کسانی را که (شکر) نعمت الله را به کفران تبدیل کردند، و قوم خود را به سرای نابودی کشاندند؟! * که (همان) جهنم است، (که آن‌ها) به آن درآیند، و بد قرارگاهی است * (آن‌ها) برای الله همتایانی قرار دادند تا (مردم را) از راه او گمراه کنند، بگو: (چند روزی) بهره گیرید، پس یقیناً بازگشت‌تان به سوی آتش (دوزخ) است * به بندگان من که ایمان آورده‌اند؛ بگو: نماز را برپا دارند، و از آنچه به آن‌ها روزی داده‌ایم، پنهان و آشکار انفاق کنند، پیش از آن که روزی فرار رسد که در آن نه خرید و فروش است و نه دوستی».
* الله متعال در این آیات عاقبت کفر و عاقبت شکرگزاری را بیان فرموده است.
پس عاقبت کفر: تبدیل نعمت با کفر و شرک‌آوردن به الله ﻷ و خود را در معرض عذاب الهی قراردادن است، و بزرگ‌ترین این نعمت‌ها نعمت اسلام است که کسی که آن را رد کند به یقین که این نعمت را به گونۀ بسیار زشت عوض و تبدیل نموده است، و به این خاطر تبدیل نعمت نامیده شده است که کسی که برای فراهم‌سازی اسباب سلب نعمت عمل کند و عذاب را بر خود روا بدارد، به راستی که وی تبدیل‌کنندۀ نعمت است، طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَّهَ لَمۡ يَكُ مُغَيِّرٗا نِّعۡمَةً أَنۡعَمَهَا عَلَىٰ قَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ وَأَنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ٥٣﴾[الأنفال: ٥٣] «این، به آن خاطر است که الله، هیچ نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته، تغییر نمی‌دهد، تا آنکه آن‌ها (روش) خودشان را تغییر دهند، و بی‌گمان الله شنوای دانا است».
- پس کسی که بر فطرت اسلام باشد؛ هرگاه عملی را انجام دهد که موجب سلب این نعمت می‌شود، پس وی تبدیل‌کنندۀ نعمت است، و کسی که برایش بیان چیزی برسد که مورد پسند و رضایت الله تعالی و سبب کامیابی وی در دنیا و آخرت است سپس آن را نپذیرد و رد کند، پس وی نیز تبدیل‌کنندۀ نعمت است؛ چون وقتی نعمت هدایت به ایمان و توحید، و بیان خیر از جانب پیامبران برایش میسر شد سپس آن را رد نمود و دل خود را قصدا از آن منحرف کرد، الله متعال نیز دل او را منحرف ساخته و کیفری موافق حال و کفران وی برایش می‌دهد. ﴿فَلَمَّا زَاغُوٓاْ أَزَاغَ ٱللَّهُ قُلُوبَهُمۡۚ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡفَٰسِقِينَ٥﴾ [الصف: ٥] «پس چون آن‌ها (از حق) منحرف شدند، الله دل‌هایشان را منحرف ساخت، و الله قوم نافرمان را هدایت نمی‌کند».
- و کسی که بر دین اسلام بود سپس مرتد شد پس او تبدیل‌کننده نعمت با زشت‌ترین وجه آن است.
- پس این بیان انواع عاقبت کفر است، و آن کفری است که فرد را از دین اسلام خارج نموده مستحق جاودانگی در آتش می‌گرداند. پناه بر الله؛ کفری که الله متعال آن را این چنین وصف نموده است: ﴿وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا لِّيُضِلُّواْ عَن سَبِيلِهِۦۗ قُلۡ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِيرَكُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ٣٠﴾[إبراهيم: ٣٠] «(آن‌ها) برای الله همتایانی قرار دادند تا (مردم را) از راه او گمراه کنند، بگو: (چند روزی) بهره گیرید، پس یقیناً بازگشت‌تان به سوی آتش (دوزخ) است».
* و اما عاقبت شکر آن است که الله متعال به انجام آن ارشاد فرموده است، مانند برپاداشتن نماز، انفاق در راه الله متعال در پنهان و آشکار، با ترس و امید. و لازمۀ این شکر تحقق اخلاص است، و کسی که این شکر را انجام داد از اهل احسان در اسلام می‌باشد.
* و میان این دو مرتبه -عاقبت شکر و عاقبت کفر- درجات زیاد و مرتبه‌هایی متفاوتی بین مردم وجود دارد که شرحی همانند آن در مسایل بی‌شماری گذشته است.
* ﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَّهَ لَمۡ يَكُ مُغَيِّرٗا نِّعۡمَةً أَنۡعَمَهَا عَلَىٰ قَوۡمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمۡ وَأَنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ٥٣﴾[الأنفال: ٥٣] «این، به آن خاطر است که الله، هیچ نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته، تغییر نمی‌دهد، تا آنکه ایشان (روش) خودشان را تغییر دهند، و بی‌گمان الله شنوای دانا است».
- (سمیع) شنوای آنچه که مؤمنان در حمد او تعالی می‌گویند، و شنوای آنچه که کافران از روی ظلم و تکبر، نعمت الهی را به غیر او تعالی نسبت می‌دهند.
- (علیم) دانا است به چیزی که در دل‌هایشان می‌گذرد. و دانا است به آنچه که اعضای بدن‌شان از شکر یا کفر انجام می‌دهند.
* پس با این شرح و دلایلی که ذکر آن گذشت، روشن می‌گردد که مردم در برخورداربودن‌شان از نعمت خاص، با توجه به‌برتری در طاعت الله متعال و رسول‌الله ج بر یکدیگر افضلیت دارند.
* و واضح شد که طاعت الله متعال و طاعت رسول او همان شکرگزاری نعمت‌ها است که الله متعال آن را می‌پسندد و مورد رضایت او تعالی قرار می‌گیرد.
* همچنین واضح شد که کامل‌بودن دین، کامل‌بودن افراد منسوب به این دین را ایجاب نمی‌کند، زیرا ایشان در طاعت متفاوت هستند؛ پس کسی که طاعت را به اتمام رسانید به راستی که دین خود را کامل نموده است، و کسی که در طاعت تقصیر و کوتاهی نشان داد، به همان اندازه از دین او کاسته می‌شود.
فرمودۀ او تعالی: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗا﴾ [المائدة: ٣] «و اسلام را (به عنوان) دین برای شما برگزیدم» با مدلول لفظ بر این دلالت دارد که آنچه را الله متعال برای ما رضایت دارد به خیر ما بوده و نیک و استوار است، زیرا رضایت الله تعالی برگرفته از علم، حکمت و رحمت او تعالی است، و دین اسلام بهترین و نیک‌ترین و بافضیلت‌ترین دین‌ها برای ما می‌باشد، و همان دینی است که مورد رضایت الله است، و الله متعال به چیزی که در آن شر و فساد و ظلم باشد راضی نیست.
* این مفهوم دلالت بر این دارد که الله متعال برای ما جز دین اسلام دین دیگری را نمی‌پسندد.
* پس هر دینی غیر دین اسلام مورد رضایت الله ﻷ نیست، و هر چیزی که مورد رضایت الله متعال نباشد قابل پذیرش نیست و کسی که از آن پیروی کند برایش سودی ندارد.
[٢٥٨]- صحيح بخاری: ٤٥، ٤٤٠٧، ٤٦٠٦ و ٧٢٦٨ و صحيح مسلم: ٣٠١٧.