معانی کلمۀ احسان در نصوص:
* لفظ احسان در نصوص بر چندین معنا اطلاق می‌شود:
- معنای اول: احسان در عمل، و بادقت انجام‌دادن آن؛ پس کسی که عملی را با دقت و به نیکوترین حالت انجام دهد محسن و نیکوکار است.
- معنای دوم: انجام کارهای نیک، طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ دِينٗا مِّمَّنۡ أَسۡلَمَ وَجۡهَهُۥ لِلَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ﴾ [النساء: ١٢٥] «وکیست خوب‌تر به اعتبار دین از آن کس که روی خود را برای الله منقاد گرداند (مخلصانه تسلیم شد) و نیکوکار بود». پس احسان اول غیر احسان دوم است.
و می‌فرماید: ﴿مَن جَآءَ بِٱلۡحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشۡرُ أَمۡثَالِهَاۖ﴾ [الأنعام: ١٦٠] «(روز قیامت) هرکس (کار) نیکی آورد، پس ده برابر آن پاداش دارد». و کسی که نیکی آورد محسن و نیکوکار است و مرتبه و درجه او در احسان، نظر به کثرت حسنات وی است.
و می‌فرماید: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ طَرَفَيِ ٱلنَّهَارِ وَزُلَفٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِۚ إِنَّ ٱلۡحَسَنَٰتِ يُذۡهِبۡنَ ٱلسَّئَِّاتِۚ ذَٰلِكَ ذِكۡرَىٰ لِلذَّٰكِرِينَ١١٤ وَٱصۡبِرۡ فَإِنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١١٥﴾ [هود:١١٤-١١٥] «و (ای پیامبر!) در دو طرف روز، و ساعاتی از شب، نماز را برپا دار، بی‌شک نیکی‌ها بدی‌ها را از بین می‌برند، این پندی برای پندپذیران است * و (ای پیامبر!) صبر کن، پس بی‌گمان الله پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد».
- معنای سوم: نیکی‌کردن و بزرگواربودن در تعامل با مردم نظر به مقام و جایگاه هریک. الله متعال می‌فرماید: ﴿وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ﴾ [الإسراء: ٢٣] «و به پدر و مادر نیکی کنید». و می‌فرماید: ﴿وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسۡنٗا﴾ [البقرة: ٨٣] «و به مردم (سخن) نیک بگویید».
و در صحیح مسلم از ابوهریره س روایت است که پیامبر ج فرمود: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُحْسِنْ إِلَى جَارِهِ»[١٨٢] «کسی که ایمان به الله و روز آخرت دارد، باید با همسایه‌اش نیکی کند».
* غالبا -وقتی این معنا مراد باشد- لفظ احسان با حرف باء و یا لام و یا اِلی متعدی می‌گردد، طوری که در مثال‌های گذشته آمده است.
* این معنا بر احسان‌نمودن با مال، علم و بدن و دیگر صورت‌های احسان صدق می‌کند.
در این فرمودۀ الله متعال ﴿وَقَدۡ أَحۡسَنَ بِيٓ﴾ [يوسف: ١٠٠] «یقیناً به من نیکی کرد». لفظ احسان در آن شامل معنای عنایت است از این‌رو با حرف باء متعدی گردیده است.
* همچنین گاهی لفظ احسان به طور مطلق ذکر می‌شود، و مراد از آن تمامی معانی احسان را دربر می‌گیرد، طوری که در این فرمودۀ الله متعال آمده است: ﴿وَأَحۡسِنُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٩٥﴾[البقرة: ١٩٥]. «و نیکی کنید که الله نیکوکاران را دوست می‌دارد». و این فرمودۀ باری‌تعالی: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُ بِٱلۡعَدۡلِ وَٱلۡإِحۡسَٰنِ﴾[النحل: ٩٠]. «به راستی الله به عدل و احسان فرمان می‌دهد». و این فرمودۀ الله متعال: ﴿إِنۡ أَحۡسَنتُمۡ أَحۡسَنتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡۖ﴾[الإسراء: ٧]. «اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کرده‌اید».
[١٨٢]- صحيح بخاری: ٦٠١٩ و صحيح مسلم: ٤٨.