انواع توكل
* ابن قیم / می‌گوید: توکل بر الله متعال دو نوع است:
- اولی: توکل بر الله متعال در زمینۀ جلب نیازمندی‌ها و خوشبختی‌های دنیوی بنده، یا دفع مشکلات و مصائب دنیوی او.
- دومی: توکل بر الله متعال در زمینۀ به دست‌آوردن آنچه موجب رضامندی و خشنودی الله متعال می‌شود از قبیل: ایمان، یقین، جهاد و دعوت مردم به سوی او تعالی.
- و در هردو نوع آن فضایلی وجود دارد که شمار آن را جز الله متعال کسی نمی‌تواند؛ پس هرگاه بنده، به تمام معنا توکل بر مبنای نوع دوم کند؛ نوع اولی را نیز کفایت می‌کند، و هرگاه بنده بر مبنای نوع اولی بر الله متعال توکل کند آن هم برایش کافی است، اما نمی‌تواند پاداش کسی را به دست آورد که توکلش به خاطر به دست‌آوردن رضامندی و خشنودی الله متعال است.
- پس بزرگ‌ترین توکل بر الله متعال توکلی است که در راستای هدایت، و پاکسازی توحید از خرافات، و پیروی از پیامبر ج و جهاد علیه اهل باطل باشد، که این‌گونه توکل همان توکل پیامبران و پیروان خاص آن‌ها است.
الله متعال توکل بر خویش در امور دین را قبل از امور دنیا تشویق نموده است، طوری که در حدیث قدسی می‌فرماید: «يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ ضَالٌّ إِلَّا مَنْ هَدَيْتُهُ، فَاسْتَهْدُونِي أَهْدِكُمْ، يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ جَائِعٌ، إِلَّا مَنْ أَطْعَمْتُهُ، فَاسْتَطْعِمُونِي أُطْعِمْكُمْ، يَا عِبَادِي كُلُّكُمْ عَارٍ، إِلَّا مَنْ كَسَوْتُهُ، فَاسْتَكْسُونِي أَكْسُكُمْ»[٨١]. «ای بندگانم! همۀ شما گمراهید جز آن که من او را هدایت کرده‌ام، پس از من هدایت طلبید تا شما را هدایت کنم! ای بندگانم! همۀ شما گرسنه هستید، جز آنکه من او را طعام دهم، پس از من بخواهید تا شما را طعام دهم! ای بندگانم! همۀ شما برهنه هستید، جز کسی که من او را بپوشانم، پس از من بخواهید تا شما را بپوشانم!».
- این حدیث وجوب توکل بر الله أ را دربر دارد؛ زیرا جز به اذن، علم و قدرت او تعالی هیچ‌گونه منفعت دینی و دنیوی حاصل نمی‌شود.
- الله متعال در این حدیث بیان می‌فرماید که جز راه پروردگار أ تمام دروازه‌های نفع بسته است، پس چیزی را که الله به آن اجازه نفع دهد سودمند است و چیزی را که اجازه ندهد، هیچ فایده‌ای دربر ندارد.
فرمودۀ الله متعال در حدیث قدسی: «پس از من هدایت طلبید تا شما را هدایت کنم» «پس از من طعام بخواهید تا شما را طعام دهم» «از من پوشش بخواهید تا شما را بپوشانم» مشتمل بر ارشاد و وعدۀ الهی است، وعده‌ای که الله متعال هرگز آن را خلاف نمی‌کند، و چه کسی از الله به وعده‌اش باوفاتر است؟!!
- این فرمودۀ الله متعال در حدیث قدسی را حدیث دیگری که در مسند امام احمد و سنن ترمذی و ابن ماجه و ... است تصدیق کرده و بیان می‌کند. از عمر بن الخطاب س روایت شده که پیامبر ج فرمود: «لَوْ أَنَّكُمْ تَتَوَكَّلُونَ عَلَى اللَّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ: لَرَزَقَكُمْ كَمَا يَرْزُقُ الطَّيْرَ تَغْدُو خِمَاصًا وَتَرُوحُ بِطَانًا»[٨٢] «اگر شما به نحوی که شایسته است بر الله توکل و اعتماد کنید، قطعا الله شما را مانند مرغان که صبح گرسنه بیرون می‌آیند و شام سیر بازمی‌گردند، روزی می‌دهد».
[٨١]- صحيح مسلم: ٢٥٧٧.
[٨٢]- سنن ابن ماجه: ٤١٦٤ و سنن ترمذی: ٢٣٤٤ و مسند احمد: ٢٠٥ و ٣٧٠ و ٣٧٣. حکم آلبانی: صحیح.