٣- بیان فضیلت کسب علم و دانش
تحصیل علم شرعی از بهترین قربت‌ها به الله متعال است. چون آگاهی به علم شرعی اصل و اساس هر عبادت می‌باشد. طوری که هر عبادتی را که بنده انجام می‌دهد و ادا می‌کند اگر خالص برای الله متعال و موافق روش پیامبر ج نباشد، مورد قبول قرار نمی‌گیرد. و برای فهم و شناخت این امر نیاز به علم شرعی است.
همچنین دانستن امور به طور کلی و جزئی که الله ﻷ می‌پسندد و یا نمی‌پسندد نیز بدون تحصیل علم شرعی امکان‌پذیر نیست.
مردم در درجه‌بندی و برتری‌شان در علم و دانایی با هم متفاوت هستند چنانکه الله متعال می‌فرماید: ﴿وَفَوۡقَ كُلِّ ذِي عِلۡمٍ عَلِيمٞ٧٦﴾ [يوسف: ٧٦] «و بالا‌تر از هر صاحب علمی، داناتری است» پس هر قدر علم و معرفت شخص سودمندتر باشد فضل و منزلت او نیز بیشتر است.
گفتنی است دلایل کافی و متواتر در قرآن کریم و سنت مطهر مبنی بر فضیلت علم و اهل آن و فضیلت تحصیل آن و همچنین پاداش فراوانی که برای اهل علم در نظر گرفته شده، وجود دارد که بندۀ مؤمن را وا می‌دارد برای تحصیل علم شرعی حریص باشد و در این راستا از خود جدّ و جهد نشان دهد.
الله متعال می‌فرماید:
﴿يَرۡفَعِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡعِلۡمَ دَرَجَٰتٖۚ﴾ [المجادلة: ١١].
«الله مقام (و درجات) کسانی را از شما که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم داده شده‌اند بالا می‌برد». پس الله متعال بالابردن مقام و درجات را به خود واگذار نموده و متکفل شده است و او تعالی وعدۀ خود را خلاف نمی‌کند.
الله متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَٰٓؤُاْ﴾ [فاطر: ٢٨] «جز این نیست که از میان بندگان الله دانایان از او می‌ترسند». و می‌فرماید: ﴿قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ﴾[الزمر: ٩] «بگو: آیا کسانی که می‌دانند، و کسانی که نمی‌دانند برابرند؟!». و می‌فرماید: ﴿وَقُل رَّبِّ زِدۡنِي عِلۡمٗا١١٤﴾[طه: ١١٤] «و بگو: پروردگار من! به علم من بیفزا».
و در صحیحین از معاویه بن أبی سفیان ب روایت است که پیامبر ج فرمود: «مَنْ يُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ»[٥]. «هرکس الله خیر او را بخواهد در دین فقیهش می‌گرداند».
و فقه در دین همه ابواب دینی مانند: عقیده، احکام، اخلاق، آداب، پاک‌نمودن نفس از زشتی‌ها، پاداش و کیفر و غیره را دربرمی‌گیرد. از ابوهریره س روایت است که پیامبر ج فرمود: «وَمَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَلْتَمِسُ فِيهِ عِلْماً سَهَّلَ اللهُ لَهُ طَرِيقاً إِلَى الجَنَّةِ». «کسی که راهی را بپیماید تا علم و دانشی بیاموزد، الله راه بهشت را بر وی آسان می‌گرداند» [به روایت مسلم].
از ابومُوسى اشعری س روایت شده است که پیامبر ج فرمود: «مَثَلُ مَا بَعَثَنِي الله بِهِ مِنَ الهُدَى وَالعِلْمِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أصَابَ أرْضاً؛ فَكَانَتْ مِنْهَا طَائِفَةٌ طَيِّبةٌ قَبِلَتِ المَاءَ فَأَنْبَتَتِ الكَلأَ، وَالعُشْبَ الكَثِيرَ، وَكَانَ مِنْهَا أجَادِبُ أمْسَكَتِ المَاءَ، فَنَفَعَ اللهُ بِهَا النَّاسَ، فَشَرِبُوا مِنْهَا وَسَقَوْا وَزَرَعُوا، وَأَصَابَ طَائِفَةً مِنْهَا أُخْرَى إنَّمَا هِيَ قِيعَانٌ؛ لا تُمْسِكُ مَاءً وَلاَ تُنْبِتُ كلأً، فَذلِكَ مَثَلُ مَنْ فَقُهَ في دِينِ اللهِ، وَنَفَعَهُ مَا بَعَثَنِي اللهُ بِهِ، فَعَلِمَ وَعَلَّمَ، وَمَثَلُ مَنْ لَمْ يَرْفَعْ بِذلِكَ رَأسَاً، وَلَمْ يَقْبَلْ هُدَى اللهِ الَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ»[٦]. «مثل علم و هدایتی که الله ﻷ مرا به آن فرستاده است به‌سان باران فراوانی است که بر زمین فرو ریزد، بخش‌هایی از آن زمین آب را پذیرفت و گیاه و سبزه فراوانی رویاند، و بخشی دیگر به‌گونه‌ای بود که آب را نگه‌داشت و الله با آن آب به مردم نفع رساند که از آن نوشیدند و آبیاری کردند و کشت نمودند، و بخش‌هایی دیگر از آن زمین نه آب را نگه داشت و نه علف و گیاهی را رویاند. این مثال کسی است که علم دین حاصل نموده، و الله او را از آنچه که مرا به آن مبعوث ساخته بهره‌مند می‌سازد چه که هم خود می‌آموزد و هم به دیگران آموزش می‌دهد. و مثال کسی است که اعتنایی به دین نکرده و هدایت الهی را که مرا به آن فرستاده، نپذیرفته است». [به روایت بخاری و مسلم].
و از ابودرداء س روایت است که وی از پیامبر ج شنید که می‌فرمود: «مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَبْتَغِي فِيهِ عِلْماً سَهَّلَ اللهُ لَهُ طَريقاً إِلَى الجَنَّةِ، وَإنَّ المَلاَئِكَةَ لَتَضَعُ أجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ العِلْمِ رِضاً بِمَا يَصْنَعُ، وَإنَّ العَالِمَ لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ مَنْ فِي السَّماوَاتِ وَمَنْ فِي الأرْضِ حَتَّى الحيتَانُ في المَاءِ، وَفضْلُ العَالِمِ عَلَى العَابِدِ كَفَضْلِ القَمَرِ عَلَى سَائِرِ الكَوَاكِبِ، وَإنَّ العُلَمَاءَ وَرَثَةُ الأنْبِيَاءِ، وَإنَّ الأنْبِيَاءَ لَمْ يَوَرِّثُوا دِينَاراً وَلاَ دِرْهَماً وَإنَّمَا وَرَّثُوا العِلْمَ، فَمَنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بحَظٍّ وَافِرٍ»[٧]. [به روایت ابوداود و ترمذی].
«کسی که راهی بپیماید تا علم بیاموزد، الله راه بهشت را بر وی آسان می‌گرداند، و فرشتگان، رضامندانه بال‌هایشان را برای طالبان علم، به خاطر آنچه که انجام می‌دهند، فرو می‌نهند و می‌گسترانند و اهل آسمان و زمین حتی ماهیان دریا برای طالب علم مغفرت می‌کنند و همانا فضیلت عالم بر عابد به‌مانند برتری ماه شب چهارده بر سایر ستارگان است. و همانا علما وارثان پیامبران هستند که بی‌تردید پیامبران نه درهم و نه دینار را به ارث گذاشته‌اند بلکه علم و دانش را به ارث گذاشته‌اند پس هرکس دامن علم را بگیرد بهره‌ی وافری برده است».
ابن عبدالبر در کتاب التمهید گفته است: استغفار فرشتگان دالّ بر این است که إن‌شاءالله، الله متعال برای دانش‌آموز مغفرت می‌کند. و می‌افزاید: آیا نمی‌نگرید که تحصیل علم از بهترین اعمال است و این به خاطر آن است -الله اعلم- که فرشتگان بال‌های خود را برای او می‌گسترانند و برایش دعا و طلب مغفرت می‌کنند.
واقعاً پیشوایان هدایت از علمای امت، این حقیقت را درک نمودند از این‌رو در کسب علم و دانش و تدریس علم کوشیدند و در این راه صابرانه مشکلات را به‌جان خریدند تا سرانجام به منزلت والا و مقام‌های عالیه رسیدند و الله متعال نام و نشان‌شان را بالا برد و پیشوایان دین و اولیای رب العالمین شدند.
* عبدالرزاق از مَعمَر روایت نموده که زُهری / گفت: «آنچنان که الله أ با فقه عبادت شده با چیزی دیگر عبادت نشده است»[٨].
* مُطَرَّف بن عبدالله بن شِخّیر گفته است: «ارزش علم نزد من بیشتر از ارزش عبادت است و بالاترین دینداری شما پرهیزگاری -بازایستادن از حرام- می‌باشد»[٩]. [به روایت امام احمد در الزهد].
* سفیان ثوری / گفته است: «من کاری بهتر از تحصیل علم شرعی و حفظ آن نمی‌دانم، برای کسی که الله برای او خیر را خواسته باشد»[١٠] [به روایت دارمی].
* ابن عبدالبر در کتاب "جامع بیان العلم و فضله" از عبدالله بن المبارک روایت کرده که سفیان ثوری به او گفته است: «الله أ با هیچ چیزی بهتر از طلب علم مورد عبادت قرار نگرفته و طلب علم در هیچ زمانی بهتر از امروز نبوده است»[١١].
* امروز ما تنها از علمی که از پیشوایان هدایت به ما میراث مانده است می‌آموزیم؛ چه در باب روایت و چه در باب درایت. از آن‌ها مسایل عقیدتی را فرا می‌گیریم، از آن‌ها مسایل فقهی را می‌آموزیم و از آن‌ها (فرق میان) حدیث صحیح و ضعیف را می‌شناسیم، و چه کسی روایتش قابل قبول و چه کسی روایتش مردود است، و از آن‌ها اخلاق نیکو و پسندیده و راه و روش زندگی را یاد می‌گیریم.
* و این ویژگی علمای ربانی است که در همه ابواب علوم دینی که طالب علم به آن نیاز دارد، آن‌ها را پیشوای خود می‌یابد و از آن‌ها علم و هدایت را فرا می‌گیرد.
* امام بیهقی از ربیع بن سلیمان مرادی روایت می‌کند که او گفت از امام شافعی شنیده که می‌گفت: «بعد از انجام فرائض کاری بهتر از تحصیل علم شرعی نیست. به او گفتند: حتی جهاد در راه الله؟ گفت: حتی جهاد در در راه الله ﻷ»[١٢].
* مُهنّا بن یحیی سُلَمی می‌گوید: به احمد بن حنبل / گفتم: بهترین اعمال کدام است؟ فرمود: تحصیل علم البته برای کسی که نیت او صحیح و درست باشد. گفتم: صحت نیت چیست؟ فرمود: در آن نیتِ تواضع کند و جهل را از خود دور کند.
* ابن هانیء درکتاب مسائل الامام احمد از امام احمد روایت نموده که گفت: هیچ چیزی برابر با علم شرعی نیست.
* امام نووی / در کتاب «المجموع» اتفاق سلف مبنی بر اینکه مشغول شدن در فراگیری علم بهتر از مشغول شدن در نوافل، مانند نمازهای نافله و روزه‌های نافله و تسبیح گفتن و دیگر عبادات بدنی است را نقل نموده است.
* علمای کرام در فضیلت علم و اهل علم کتاب‌های گرانبهایی را تصنیف نموده‌اند که برخی از آن‌ها باب‌های را در فضیلت علم اختصاص داده‌اند طوری که امام بخاری / در کتاب صحیح خود فصلی را به عنوان کتاب العلم اختصاص داده و بابی را نیز در فضیلت علم آورده است و مانند او امام مسلم و ابوداود و ترمذی و نسایی و دارمی و بسیاری دیگر از علما -رحمهم الله تعالی- فصل‌هایی را در کتاب‌هایشان برای بیان فضیلت علم اختصاص داده‌اند.
* برخی از علما در فضیلت علم تالیفات مستقلی دارند، مانند ابونعیم اصفهانی و ابوالعباس مُرهِبی (احمد بن علی، از مشایخ ابی‌نعیم است) و ابن عبدالبر و ابن رجب و دیگر علما رحمة الله تعالى علیهم.
* هیچ امتی از امت‌های گذشته مانند امت اسلامی در آموزش و فراگیری احکام دین خود توجه نداشته است. و الله متعال به این امت ویژگی‌های زیادی را در دین بخشیده است.
[٥]- صحيح بخاری: ٧١ و ٣١١٦ و ٧٣١٢ و صحيح مسلم: ١٠٣٧.
[٦]- صحيح بخاری: ٧٩ و صحيح مسلم: ٢٢٨٢.
[٧]- سنن ابی‌داود: ٣٦٤١ و سنن ترمذی: ٢٦٨٢. حكم آلبانی: صحيح.
[٨]- جامع بيان العلم وفضله: ١١٠.
[٩]- الزهد احمد بن حنبل: ١٣٣٥ البته در روایت امام احمد به جای لفظ «إِلَىَّ» لفظ «إِلَى اللهِ» آمده است.
[١٠]- سنن دارمی: ٣٣٥.
[١١]- جامع بيان العلم وفضله: ٢٧٢.
[١٢]- المدخل إلى السنن الكبرى بيهقی: ٤٧٥.