احسان در نماز:
احسان در نماز با برپاداشتن آن و ادای آن در اول وقت، و با کامل‌نمودن واجبات و آداب آن است که بنده به گونه‌ای آن را ادا کند که گویا الله متعال را می‌بیند.
و کسی که در ارکان و واجبات نماز اخلال ایجاد کند محسن نیست، طوری که پیامبر ج به فردی که نمازش را درست وبا اطمینان ادا نکرد امر فرمود تا دوباره نماز بخواند «ارْجِعْ فَصَلِّ، فَإِنَّك لَمْ تُصَلِّ»[١٦٢] «برگرد دوباره نماز بخوان زیرا تو نماز نخوانده‌اى» [به روایت بخاری و مسلم].
شخص غافل در نماز محسن نیست، همچنین کسی که در نماز خود خشوع و فروتنی ندارد محسن نمی‌باشد.
و در صحیح مسلم از عمرو بن سعید بن عاص س روایت است که گفت: در نزد عثمان س بودم که آب برای وضو خواست و گفت: از پیامبر ج شنیدم که می‌فرمود: «مَا مِنِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ تَحْضُرُهُ صَلاةٌ مَكْتُوبَةٌ فَيُحْسِنُ وُضُوءَهَا وَخُشُوعَهَا وَرُكُوعَهَا إِلا كَانَتْ كَفَّارَةً لِمَا قَبْلَهَا مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَمْ يُؤْتِ كَبِيرَةً وَذَلِكَ الدَّهْرَ كُلَّهُ»[١٦٣] «هر مسلمانی که به هنگام آمدن وقت نماز فرض وضو بگیرد و رکوع و سجود را نیکو به جای آورَد و خاشع و خاضع باشد. به شرطی که به سوی گناهان کبیره نرود نمازهایش برای همیشه کفاره گناهان گذشته او خواهد بود».
و از نافع مولای (برده آزادشده) ابن عمر روایت است که فرمود: از ابن عمر ب شنیدم که می‌گفت: مردی به محضر پیامبر ج آمد و گفت: ای رسول الله سخن مختصری به من بگو، پیامبر ج به او فرمود: «صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ؛ فَإِنْ كُنْتَ لا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ، وَأيّسْ مِمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ تَکُنْ غَنِيًّا، وَإِيَّاكَ وَمَا يُعْتَذَرُ مِنْهُ»[١٦٤] «طوری نماز بخوان که گویا آخرین نماز تو است چون اگر تو الله را نمی‌بینی او تو را می‌بیند، و از آنچه در نزد مردم است قطع امید کن توانگر خواهی بود، و از کاری بپرهیز که از آن پوزش خواسته می‌شود» [به روایت طبرانی و بیهقی در کتاب زهد و خطیب بغدادی و ضیاء مقدسی و این حدیث را شیخ آلبانی حسن خوانده است].
و در مسند امام احمد و سنن ابن ماجه از ابی ایوب انصاری س روایت است که فرمود: پیامبر ج فرمود: «صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ كَأَنَّكَ تَرَاهُ؛ فَإِنْ كُنْتَ لا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ»[١٦٥] «طوری نماز بخوان که گویا آخرین نماز تو است مثل اینکه او را می‌بینی؛ چون اگر تو الله را نمی‌بینی او تو را می‌بیند».
بَکْر مُزَنی می‌گوید: "اگر می‌خواهی نمازت به تو نفعی برساند پس بگو: شاید غیر از این دیگر نمازی نخوانم". و از فهم و فقه برخی از صحابه ش این بود که هرگاه از وسوسه در نماز در می‌ترسیدند نماز را کوتاه ادا می‌کردند؛ طوری که امام طحاوی / در کتاب مشکل الآثار از ابورجاء عطاردی روایت کرده که گفت: به زبیر بن عوام س گفتم: چه شده که شما یاران پیامبر را می‌بینم که از همه مردم نماز را کوتاه‌تر ادا می‌کنید؟ فرمود: از وسوسه‌ها سبقت می‌گیریم.[١٦٦]
این مسأله را انس آنچه در کتاب حلیه ابونعیم آمده توضیح می‌دهد انس می‌گوید: ما هرگاه در عقب زبیر بن عوام س نماز می‌خواندیم وی نماز را کوتاه می‌خواند گفتم: چرا می‌بینیم شما یاران پیامبر نسبت به سایر مردم نماز را کوتاه‌تر می‌خوانید؟ گفت: ما از وسوسه‌ها پیشی می‌گیریم، ولی شما اهل عراق نماز را چنان طولانی می‌خوانید که حتی در نماز گم می‌شوید»[١٦٧]. پس نماز کوتاه اگر به تمام و کمال ادا گردد بهتر از نماز طولانی است که نمازگزار آن را درست ادا نکند.
[١٦٢]- صحيح بخاری: ٧٥٧ و ٧٩٣ و ٦٢٥١ و ٦٦٦٧ و صحيح مسلم: ٣٩٧.
[١٦٣]- صحيح مسلم: ٢٢٨.
[١٦٤]- المعجم الأوسط طبرانی: ٤٤٢٧ و الزهد الكبير بيهقی: ٥٣٥. حكم آلبانی: حسن.
[١٦٥]- سنن ابن ماجه: ٤١٧١ و مسند احمد: ٢٣٤٩٨. حكم آلبانی: حسن.
[١٦٦]- شرح مشكل الآثار طحاوی: (١٣/ ٤٥).
[١٦٧]- حلية الأولياء وطبقات الأصفياء أبونعيم اصبهانی: (٦/ ١٨٦).