حساب و جزا
قول شیخ / است که: «و آنگاه پس از برانگیخته‌شدن، مطابق آنچه عمل کرده‌اند پاداش داده خواهند شد، و دلیل، این فرمودۀ الله تعالی است: ﴿وَلِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ لِيَجۡزِيَ ٱلَّذِينَ أَسَٰٓـُٔواْ بِمَا عَمِلُواْ وَيَجۡزِيَ ٱلَّذِينَ أَحۡسَنُواْ بِٱلۡحُسۡنَى٣١﴾[النجم:٣١] «و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آنِ الله است تا کسانی را که (کار) بد کردند به (سبب) آنچه کرده‌اند کیفر دهد، و کسانی را که نیکوکاری کردند با (بهشت) نیکو پاداش دهد».
* ایمان به حساب و جزا اصل مهمی از اصول ایمان بوده و از جمله ایمان به غیب می‌باشد.
* حساب و جزا از بزرگ‌ترین اموری است که در آخرت رخ می‌دهد و به خاطر بزرگی آن، روز حساب نامیده شده است طوری که در این فرمودۀ باری‌تعالی است: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِيدُۢ بِمَا نَسُواْ يَوۡمَ ٱلۡحِسَابِ٢٦﴾ [ص:٢٦] «بی‌گمان کسانی که از راه الله گمراه می‌شوند، به خاطر آنکه روز حساب را فراموش کردند، عذاب شدیدی (در پیش) دارند».
* همچنین این روز به نام یوم دین یعنی روز حساب و جزا نیز نامیده شده است که در آن روز مردم بر مبنای اعمال‌شان پاداش می‌بینند، طوری که الله متعال می‌فرماید:
﴿وَقَالُوٓاْ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا سِحۡرٞ مُّبِينٌ١٥ أَءِذَا مِتۡنَا وَكُنَّا تُرَابٗا وَعِظَٰمًا أَءِنَّا لَمَبۡعُوثُونَ١٦ أَوَ ءَابَآؤُنَا ٱلۡأَوَّلُونَ١٧ قُلۡ نَعَمۡ وَأَنتُمۡ دَٰخِرُونَ١٨ فَإِنَّمَا هِيَ زَجۡرَةٞ وَٰحِدَةٞ فَإِذَا هُمۡ يَنظُرُونَ١٩ وَقَالُواْ يَٰوَيۡلَنَا هَٰذَا يَوۡمُ ٱلدِّينِ٢٠ هَٰذَا يَوۡمُ ٱلۡفَصۡلِ ٱلَّذِي كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ٢١﴾[الصافات: ١٥-٢١] «و گفتند: این جز جادویی آشکار نیست، * آیا هنگامی که مردیم و به خاک و استخوان‌های (پوسیده، مبدل) شدیم، (دوباره) برانگیخته خواهیم شد؟! * آیا نیاکان نخستین ما (نیز برانگیخته می‌شوند؟!) * بگو: آری، و شما خوار و زبون (زنده) می‌شوید. * پس همانا (قیامت) یک صدای مرگبار است، پس ناگهان آنها (از قبرها بیرون می‌آیند و صحنۀ قیامت را) می‌نگرند. * و می‌گویند: وای بر ما این (همان) روز جزا است! * (به آنها گفته می‌شود آری،) این (همان) روز جدایی حق از باطل است که شما آن را دروغ می‌پنداشتید».
* کسی که زنده‌شدن بعد از مرگ و حساب را انکار کند الله متعال وی را به آتش دوزخ تهدید کرده است چنانکه می‌فرماید:
﴿قُتِلَ ٱلۡخَرَّٰصُونَ١٠ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي غَمۡرَةٖ سَاهُونَ١١ يَسَۡٔلُونَ أَيَّانَ يَوۡمُ ٱلدِّينِ١٢ يَوۡمَ هُمۡ عَلَى ٱلنَّارِ يُفۡتَنُونَ١٣ ذُوقُواْ فِتۡنَتَكُمۡ هَٰذَا ٱلَّذِي كُنتُم بِهِۦ تَسۡتَعۡجِلُونَ١٤﴾[الذاريات:١٠-١٤] «مرگ (و نفرین) بر دروغگویان. * کسانی که آنان در غفلت (و جهل) فرو رفته‌اند. * پیوسته می‌پرسند: روز جزا کی خواهد بود؟ * (همان) روزی که آنها بر آتش عذاب می‌شوند* (و به آنها گفته می‌شود:) عذاب خود را بچشید، این همان چیزی است که برای آن شتاب داشتید».
- پرسش آنان این است: ﴿أَيَّانَ يَوۡمُ ٱلدِّينِ﴾روز قیامت چه وقتی است؟ -این پرسشی است از روی تعجب و انکارِ حقیقتِ قیامت و عاجزساختن مسلمانان از ابراز جواب، و بعیددانستن وقوع روز حساب. حتی آنها از شدت تکذیب و انکارشان عجله نموده به مؤمنان می‌گویند: ﴿مَتَىٰ هَٰذَا ٱلۡوَعۡدُ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ٢٥﴾ [الملك: ٢٥] «اگر راست می‌گویید این وعدۀ (قیامت) را که می‌دهید چه زمانی است؟». پس الله متعال با این آیات ایشان را خوار و زبون نموده و به خاطر تکذیب و غافل‌بودن‌شان از روز حساب به مجازات سخت و عذاب دردناک تهدید کرده است.
* لازم به یادآوری است که ایمان به حساب و جزا در عبادات و رفتار بندۀ مؤمن تأثیر به سزایی دارد، چون کسی که بداند از خیر یا شری که انجام می‌دهد مورد بازپرسی قرار گرفته و در برابر آن پاداش می‌گیرد، برای او شایسته است که برای به دست‌آوردن اعمال صالح، تلاش کند، به این امید که در روز حساب و جزا به او نفع برسد، و از زشتی‌ها به خاطر مجازات روز حساب و جزا اجتناب کند.
* ایمان به حساب و جزا بنده را بر تعامل نیک با مردم؛ به منظور دستیابی به پاداش الهی واداشته و بر اثر آن از ظلم و ستم بر دیگران اجتناب می‌ورزد، از ترس اینکه به خاطر ظلمش مجازات شود و در روز قیامت مردم از او قصاص بگیرند و یا از حسنات وی به آنها داده شود و یا از گناه‌های آنها بر گناهانش افزوده شود.
* بنابر این واضح می‌گردد که بنده به خاطر یکی از این دو سبب ذیل مورد مجازات الهی قرار می‌گیرد:
- سبب اول: کوتاهی او در ادای حقوق الله تعالی با ارتکاب بعضی محرمات، یا ترک بعضی واجبات؛ دراین صورت اگر کاری نکند که عذاب را از وی دور کند، مانند توبۀ صادقانه، یا انجام کارهای نیکی که بدی‌ها را محو می‌کند، یا سبب دیگری که به خاطر آن عذاب از وی دور گردد، مورد مجازات الهی قرار خواهد گرفت.
- سبب دوم: کوتاهی او در ادای حقوق مردم؛ با منع‌کردن آنان از حقوق واجبی که بر وی دارند، یا با تجاوز و ستم بر آنها؛ چه زبانی و چه عملی، چون هردو ظلم به شمار می‌روند؛ چراکه ظلم همان منع‌کردن حق مستحق، و تجاوز بر شخص بی‌گناه هست.
* پس کسی که حق الله ﻷ و حق بندگانش را ادا کند هرگز مجازات نمی‌شود؛ زیرا مجازات تنها به خاطر گناه است؛ و گناه یا به خاطر کوتاهی در ادای حق الله ﻷ و یا به خاطر کوتاهی در ادای حق بندگانش می‌باشد.
* پیامبر ج با یک توصیه گرانبها به آنچه که مؤمن را از عذاب نجات می‌دهد ارشاد نموده است: «اتَّقِ اللَّهَ حَيْثُمَا كُنْتَ، وَأَتْبِعِ السَّيِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا، وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ»[٢٦٨] «هرجا که بودی تقوای الله را پیشه کن، و به دنبال هر بدی (گناه) کار نیک انجام بده تا بدی پاک شود، و با مردم به خوبی و با اخلاق زیبا رفتار کن] [به روایت احمد و ترمذی و غیره از معاذ بن جبل و ابوذر ب].
* البته باب ایمان به حساب و جزا دارای فروع و جزئیات زیادی است که آن را پیشوایان در کتاب‌های عقیده و نیز مفسرین و شارحین حدیث ذکر کرده‌اند، و در آن مسایل بزرگ و مهمی است که باید بنده در آن دقت نموده آن را مورد اهتمام و اعتنا قرار بدهد.
* برخی از اهل علم گفته‌اند علم جزاء یک سوم علم است، طوری که ابن قیم / گفته است:
وَلَقَدْ رَأَيْتُ سَبِيْئَةَ مِنْ أَرْضِهَا
تَسْبِى القُلُوْبَ وَمَا تُنِيْبُ إِلَى هَوَى
وَالْعِلْمُ أَقْسَامٌ ثَلَاثٌ مَا لَهَا
مِنْ رَابِعٍ وَالْحَقُّ ذُوْ تِبْيَانِ
عِلْمٌ بِأَوْصَافِ الْإِلَهِ وَفِعْلِهِ
وَكَذَلِكَ الْأَسْمَاءُ لِلرَّحْمَنِ
وَالْأَمْـرُ وَالنَّهْيُ الَّذِي هُوَ دِيْنُهُ
وَجَزَاؤُهُ يَوْمَ الْمـَعَادِ الثَّانِي
وَالْكُلُّ فِي الْقُرْآنِ وَالسُّنَنِ الَّتِي
جَاءَتْ عَنِ الْمـَبْعُوْثِ بِالْفُرْقَانِ
علم سه قسم است که چهارم ندارد و حق روشن و آشکار است
علم به اوصاف پروردگار و افعال او همچنین نام‌ها برای پروردگار رحمان
و امر و نهی که دین او است و پاداش آن روز قیامت است
و همه آن در قرآن و سنت است که از پیامبر با فرقان آمده است.
پس علوم را به سه دسته تقسیم نموده‌اند: علم عقیده، علم شریعت و علم جزاء.
- و اگر در بیت سوم می‌گفت: «وجزاؤه بالعدل والإحسان» جزای او با عدل و احسان است بهتر بود، تا جزای دنیوی و اخروی را دربر می‌گرفت، و تا بیان می‌گردید که در مجازات پروردگار ظلمی نیست بلکه بر مبنای عدل واحسان است.
* منظور این است که علم جزاء از علوم والا و پرمنفعت است، چون بنده به وسیلۀ آن پاداش نیکی و عذاب بدی را شناخته و راه‌های به دست‌آوردن نیکی بیشتر و خودداری از بدی‌ها، و مجازات آن را درمی‌یاید.
* شیخ الاسلام ابن تیمیه / در این مورد رسالۀ گرانبهایی نوشته است که به نام (الحسنة و السیئة - نیکی و بدی) به چاپ رسیده است همچنین رسالۀ دیگری به نام (پاک‌کننده‌های گناهان) دارد.
* مقصود از درس این فصل همانا بیان وجوب ایمان به حساب و جزاء است، و هرکس آن را انکار کند به اجماع علما کافر است، پس بر مؤمن واجب است که از آنچه باعث عقوبت وی در قیامت می‌شود اجتناب کند.
[٢٦٨]- سنن ترمذی: ١٩٨٧ و مسند احمد: ٢١٣٥٤ و ٢١٤٠٣. حكم آلبانی: حسن.