بیان معنای احسان
قول شیخ /: «مرتبه سوم دین احسان است که فقط یک رکن دارد، و آن اینکه الله را طورى عبادت کنی که گویا او را مى‌بینى، چون اگر تو او را نمى‌بینى یقیناً او تو را مى‌بیند».
• سومین مرتبه دین مرتبۀ احسان است.
پیامبر ج احسان را چنین تفسیر نموده‌اند: «أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ»[١٥٧] «اینکه الله را طورى عبادت کنی که گویا او را مى‌بینى، چون اگر تو او را نمى‌بینى یقیناً او تو را مى‌بیند».
پیامبر ج در این عبارت کوتاه، آنچنان لوازم و آثار احسان را جمع کرده که برای شخص عاقل در شناخت معنای احسان که الله متعال آن را دوست می‌دارد، کفایت می‌کند.
امام نووی / می‌گوید: قول پیامبر ج: «احسان آن است که الله را طورى عبادت کنی که گویا او را مى‌بینى، چون اگر تو او را نمى‌بینى یقیناً او تو را مى‌بیند» از جمله سخنان جامع و پُرباری است که به پیامبر ج داده شده است، زیرا اگر فرض کنیم یکی از ما عبادتی را انجام می‌دهد که او در آن پروردگارش را می‌بیند وی در چنین حالتی به تمام آنچه که در توانش است از فروتنی و تواضع، نیک‌روشی و یکجاسازی ظاهر با باطن اعتنا می‌ورزد تا این عبادت به بهترین شیوه انجام شود؛ پیامبر ج فرمود: عبادت الله متعال را در تمامی حالات مانند اینکه در حال عیان باشی انجام بده؛ چون بنده می‌داند که الله تعالی بر او اطلاع کامل دارد؛ از این‌رو در چنین حالتی اقدام به تقصیر و کوتاهی نمی‌کند زیرا می‌داند که الله متعال از حال او آگاه است و او را می‌بیند، و این معنا وجود دارد با وجود اینکه بنده پروردگارش را نمی‌بیند، پس باید برطبق مقتضای آن عمل کند؛ و مقصود از این سخن تشویق بر اخلاص‌داشتن در عبادت است و اینکه بنده ناظربودن الله متعال را در تحقق فروتنی و تواضع و ... در نظر بگیرد، و حتی اهل حقیقت این‌گونه حالت را برای احترام و حیا به هنگام حضور در مجالس صالحان مندوب دانسته‌اند تا مانعی باشد از واقع‌شدن در کوتاهی و تقصیر در چنین مجالسی؛ پس چطور خواهد بود حال کسی که الله متعال همواره از نهان و آشکار وی مطلع است».
مراد از احسان در اینجا احسان در عبادت الله متعال می‌باشد، و نیز احسانی را شامل می‌شود که الله متعال احسان‌کردن به آن‌ها را دستور داده است چه این دستور دستوری واجب باشد یا برای تشویق و ترغیب باشد؛ زیرا کسی که آن را برای تقرب‌جستن به الله متعال انجام می‌دهد وی با این احسان عبادتگر الله شمرده می‌شود.
پس احسان در عبادت الله متعال تمامی معانی احسان را دربر گرفته و بالاترین مقامات عبادت می‌باشد؛ به طوری که در مقام اول اسلام، در مقام دوم ایمان و در مقام سوم احسان قرار دارد.
و اگر احسان به طور مطلق مورد ثنا و مدح قرار گیرد پس شامل هر چیزی می‌شود که الله متعال با احسان در آن، مورد عبادت قرار می‌گیرد. پس احسان در عباداتی که نفع آن به خود عبادت‌کننده می‌رسد مانند نماز و روزه و نیز در عباداتی که نفع آن به خود عابد و به دیگران می‌رسد مانند زکات و همچنین در تعامل با مردم وجود دارد.
و احسان ضد بد رفتاری می‌باشد و در زبان عربی بر دو معنا اطلاق می‌شود:
- معنای اول: دقت و درستی.
- معنای دوم: برتری و فزونی.
الله متعال می‌فرماید: ﴿ٱلَّذِيٓ أَحۡسَنَ كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقَهُۥ﴾ [السجدة: ٧] «(همان) کسی که هرچه را آفرید به نیکو‌ترین (وجه) آفرید». و احسان را این فرمودۀ الله متعال تفسیر می‌کند: ﴿صُنۡعَ ٱللَّهِ ٱلَّذِيٓ أَتۡقَنَ كُلَّ شَيۡءٍ﴾ [النمل: ٨٨] «(این) صنع (و آفرینش) الله است که هر چیزی را محکم (و استوار) ساخته است، بی‌گمان او از آنچه انجام می‌دهید؛ با خبر است».
أتقن در تفسیر علمای سلف به معنای محکم و استوار و بهتر و برابر و معتمد و مطمئن آمده که تمام این‌ها معانی نزدیک به هم هستند.
• و فرمودۀ او تعالی: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ٢﴾ [الأعلى: ٢] «(همان) ذاتی که آفرید پس درست و استوار ساخت».
و فرمودۀ او تعالی: ﴿لَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ فِيٓ أَحۡسَنِ تَقۡوِيمٖ٤﴾ [التين: ٤] «یقیناً ما انسان را در بهترین صورت (و هیئت) آفریدیم». تقویم در این آیه به اجماع مفسران به معنای اصلاح و برابری مخلوق است طوری که در این فرمودۀ الله متعال آمده است: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّىٰكَ فَعَدَلَكَ٧﴾ [الانفطار: ٧] «آن که تو را آفرید، آنگاه شکل و اعضایت را تمام کرد سپس معتدل گرداند».
در قرائت‌های هفتگانه با تخفیف و تشدید خوانده شده است ﴿فَعَدَلَكَ﴾.
* حارث بن جَحْدَر حَضْرَمی در وصف گله‌ای از بزهای کوهی چنین گفته است:
حِمَاشِ الشَّوَى نُجْلِ العُيُونِ سَوَانِقٍ
مِنَ البَقْلِ حُوْرٍ أَحسَنَ الـخَلْقَ خَالِقُهْ
و می‌گویند: فلان به بهترین شیوه عمل کرده هرگاه آن عمل را به خوبی و به وجه احسن انجام بدهد، و از علی بن ابی‌طالب س نقل شده که گفته است: «ارزش هر انسان در چیزی است که آن را به خوبی انجام دهد».
و کسی که عملی را به خوبی و درستی انجام می‌دهد او کسی است که آن را به بهترین وجه انجام داده، و این وصفی است که بر هردو معنا صدق می‌کند و هرگاه عمل با دقت باشد هیچ‌گونه زشتی و قباحتی در آن نیست، و در آن معنای کامل‌بودن و تمام‌بودن علاوه بر قدر واجب در آن وجود دارد.
پس کسی که عبادتی را به همان مقدار واجب و بدون هیچ‌گونه کمی و کاستی در آن عملی می‌کند، چنین شخصی مسلما آن را به خوبی انجام داده، و کسی که آداب و مستحبات آن را نیز کامل می‌کند پس وی محسن بوده و از فرد قبلی احسان را بیشتر رعایت کرده است.
و این نشانگر آن است که مردم در احسان‌کردن بر یکدیگر برتری و افضلیت دارند، پس ممکن است عملکردی از عملکرد دیگر و عبادت‌کردنی از عبادت‌کردن دیگر بهتر باشد.
[١٥٧]- صحيح بخاری: ٥٠ و ٤٧٧٧ و صحيح مسلم: ٨.