شرح اصول سه گانه اسلام شیخ محمد بن عبدالوهاب

٥- انابت یا بازگشت به سوی الله

* انابت: بازگشتن و روی‌آوردن به سوی الله متعال است.

* قَتاده  / در مورد این آیۀ مبارکه ﴿وَأَنِيبُوٓاْ إِلَىٰ رَبِّكُمۡ﴾[الزمر: ٥٤]. می‌گوید: یعنی رو آورید به سوی پروردگارتان.

* عبدالرحمن بن زید  / می‌گوید: انابت: بازگشت به سوی طاعت، و دوری‌جستن از آنچه که قبلا به آن آغشته بودند است، آیا نمی‌بینید که می‌فرماید: ﴿۞مُنِيبِينَ إِلَيۡهِ وَٱتَّقُوهُ﴾[الروم: ٣١]. «به سوی او بازگردید، و از او بترسید».

* بازگشت به سوی الله از آثار و نشانه‌های هراس و خشیت پروردگار است؛ طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿هَٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٖ٣٢ مَّنۡ خَشِيَ ٱلرَّحۡمَٰنَ بِٱلۡغَيۡبِ وَجَآءَ بِقَلۡبٖ مُّنِيبٍ٣٣﴾[ق: ٣٢-٣٣]. «(به آن‌ها گفته می‌شود:) این چیزی است که به شما وعده داده می‌شد، برای هر رجوع‌کننده (به سوی الله و) نگهدارنده (پیمان و احکام الهی) است * کسی که در نهان از (الله) رحمن بترسد، و با قلبی توبه کار (در محضر او) آمده باشد».

* کسی که الله متعال را دوست بدارد به سویش برمی‌گردد، و کسی که امید فضل پروردگار را داشته باشد به سویش برمی‌گردد، و کسی که از عذاب پروردگار بیم و هراس داشته باشد به سویش برمی‌گردد.

* پس مصدر خشیت؛ محبت، خوف و امید است، و ثمرۀ این خشیت انابت و برگشت به سوی الله متعال است. طوری که الله متعال می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ كِتَٰبٗا مُّتَشَٰبِهٗا مَّثَانِيَ تَقۡشَعِرُّ مِنۡهُ جُلُودُ ٱلَّذِينَ يَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمۡ وَقُلُوبُهُمۡ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ هُدَى ٱللَّهِ يَهۡدِي بِهِۦ مَن يَشَآءُۚ وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٍ٢٣﴾[الزمر: ٢٣].

«الله بهترین سخن را نازل کرده است، کتابی که (آیاتش) متشابه (همانند یکدیگر، و) مکرر است که از (شنیدن) آن پوست‌های کسانی که از پروردگارشان می‌ترسند، به لرزه می‌افتد، آنگاه پوست‌هایشان و دل‌هایشان با یاد الله نرم می‌شود (و آرام می‌گیرد). این هدایت الله است که هرکس را بخواهد با آن هدایت می‌کند، و هرکس را که الله گمراه سازد، پس برای او هیچ هدایت‌کننده‌ای نخواهد بود».

* الله متعال بیان می‌فرماید که تنها نفع‌بردگان از آیات قرآنی و یادکنندگان و اندیشمندان اهل خشیت و انابت هستند.

* پس وقتی خشیت به طور عام و مطلق ذکر شد سبب آن انابت بوده و دربرگیرندۀ آن می‌باشد، و هرگاه انابت به طور عام و مطلق ذکر شد پس ثمرۀ مورد نظر از خشیت می‌باشد.

الله متعال می‌فرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِي يُرِيكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُنَزِّلُ لَكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ رِزۡقٗاۚ وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ١٣ فَٱدۡعُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ وَلَوۡ كَرِهَ ٱلۡكَٰفِرُونَ١٤﴾[غافر: ١٣-١٤]. «او کسی است که آیات خود را به شما نشان می‌دهد و از آسمان برای شما روزی می‌فرستد، تنها کسی پند می‌گیرد که (به سوی الله) رجوع می‌کند * پس الله را درحالی که دین خود را برای او خالص گرداندید بخوانید، و اگرچه کافران خوش نداشته باشند».

و می‌فرماید: ﴿تَبۡصِرَةٗ وَذِكۡرَىٰ لِكُلِّ عَبۡدٖ مُّنِيبٖ٨﴾[ق: ٨]. «(تا همۀ این‌ها) بینش و پندی برای هر بندۀ توبه‌کاری باشد».

* بندۀ توبه‌کار کسی است که خشیت و اسباب آن را در خود جمع کرده باشد از قبیل محبت، بیم و امید.

* انابت و برگشت به سوی الله از جمله اوصافی است که او تعالی پیامبران خود را به وسیلۀ آن مورد ستایش قرار داده است.

الله متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ إِبۡرَٰهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّٰهٞ مُّنِيبٞ٧٥﴾[هود: ٧٥]. «بی‌گمان ابراهیم، بردبار، آه‌کشنده، بازگشت‌کننده (به سوی الله) بود». و از شعیب  ÷ نقل می‌کند که فرمود: ﴿وَمَا تَوۡفِيقِيٓ إِلَّا بِٱللَّهِۚ عَلَيۡهِ تَوَكَّلۡتُ وَإِلَيۡهِ أُنِيبُ٨٨﴾[هود: ٨٨]. «و توفیق من جز به (فضل) الله نیست، بر او توکل کردم، و به سوی او بازمی‌گردم».

و الله متعال به پیامبر گرامی‌اش محمد  ج این سخن خود را نازل فرمود: ﴿وَمَا ٱخۡتَلَفۡتُمۡ فِيهِ مِن شَيۡءٖ فَحُكۡمُهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِۚ ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبِّي عَلَيۡهِ تَوَكَّلۡتُ وَإِلَيۡهِ أُنِيبُ١٠﴾[الشورى: ١٠]. «و در هر چیزی که در آن اختلاف کنید، پس حکم (و داوری) آن با الله است، این الله، پروردگار من است. بر او توکل کردم، و به (سوی) او باز می‌گردم».

* و از جمله دعاهای پیامبر  ج در آغاز نماز تهجد این بوده است چنانکه از ابن‌عباس  ب روایت شده: «اللَّهُمَّ لَكَ أَسْلَمْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ»[٩٣] «بارالها خود را به تو تسلیم نمودم و به تو ایمان آوردم، و بر تو توکل کردم، و به سوی تو بازگشتم» [به روایت بخاری و مسلم].

* «وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ»: هرگاه جار و مجرور مقدم باشد حصر را افاده می‌کند (یعنی یا الله بازگشتم تنها به سوی تو است)، و در این «وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ» معنی اخلاص و خالص‌گرانیدن انابت به سوی الله متعال است.

* الله متعال بندگان خود را به انابت و بازگشت به سوی خود امر فرموده می‌فرماید: ﴿۞قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ٥٣ وَأَنِيبُوٓاْ إِلَىٰ رَبِّكُمۡ وَأَسۡلِمُواْ لَهُۥ مِن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَكُمُ ٱلۡعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ٥٤﴾[الزمر: ٥٣-٥٤].

«(ای پیامبر، از جانب من) بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف (و ستم) کرده‌اید! از رحمت الله ناامید نشوید، همانا الله همۀ گناهان را می‌بخشد، یقیناً او بسیار آمرزندۀ مهربان است * و به سوی پروردگار‌تان بازگردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، آنگاه (از سوی هیچ‌کس) یاری نشوید».

* الله متعال در این دو آیه کریمه اسباب سه‌گانه ای که بنده را به سوی انابت می‌کشاند جمع نموده است که عبارت است از:

سبب اول: زمینه‌سازی برای ایجاد محبت الله تعالی به آنها، و یادآوری صفات الهی به آنها که منجر به محبت با او تعالی می‌شود، چون او تعالی پروردگارشان است و آن‌ها بندگان او تعالی هستند، و او رحیمی است که بندگانش را از رحمت خویش مأیوس نمی‌سازد، و غفوری است که تمام گناهان‌شان را هراندازه بزرگ باشد می‌آمرزد؛ زیرا آمرزش هیچ گناهی بر او تعالی سختی و بزرگی نمی‌کند. و الله متعال محبوبی است که با مخاطب قرار دادن بندگانش به شیوۀ نیکو، با آن‌ها محبت می‌ورزد، البته بنا به رحمت و احسانی که به آن‌ها دارد درحالی که از آن‌ها غنی و بی‌نیاز است، و او تعالی در کلام خود شأن و شوکت بندگانش را با نسبت‌دادن آن‌ها به خودش بالا می‌برد مثلاً می‌فرماید: «یا عبادي» یعنی: ای بندگانم، پس کسی که در نام‌های نیک و صفات والا و آثار آن بیندیشد، الله متعال را دوست می‌دارد و به سویش بازمی‌گردد.

سبب دوم: امیدواری به رحمت، مغفرت و فضل عظیم پروردگار ﴿لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ﴾[الزمر: ٥٣]. «از رحمت الله نااُمید نشوید، همانا الله همۀ گناهان را می‌بخشد».

سبب سوم: ترساندن و بیم‌دادن از عذاب او تعالی ﴿مِن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَكُمُ ٱلۡعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ٥٤﴾[الزمر: ٥٤]. «پیش از آنکه عذاب به سراغ شما‌ آید، آنگاه (از سوی هیچ‌کس) یاری نشوید».

* کسی که در این دو آیۀ کریمه تدبر کند اسباب انابت را خواهد دانست، و درمی‌یابد که انابت به محبت، ترس و بیم و امید بازمی‌گردد چون اصول عبادت هستند.

* الله متعال می‌فرماید: ﴿فَأَقِمۡ وَجۡهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفٗاۚ فِطۡرَتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِي فَطَرَ ٱلنَّاسَ عَلَيۡهَاۚ لَا تَبۡدِيلَ لِخَلۡقِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلۡقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ٣٠ ۞مُنِيبِينَ إِلَيۡهِ وَٱتَّقُوهُ وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَلَا تَكُونُواْ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ٣١ مِنَ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمۡ وَكَانُواْ شِيَعٗاۖ كُلُّ حِزۡبِۢ بِمَا لَدَيۡهِمۡ فَرِحُونَ٣٢﴾[الروم: ٣٠-٣٢] «پس روی خود را با حق‌گرایی (و اخلاص) به سوی دین آور، فطرت الهی است، که (الله) مردم را بر آن آفریده است، دگرگونی در آفرینش الله نیست، این است دین استوار، و لیکن بیشتر مردم نمی‌دانند. * به سوی او بازگردید، و از او بترسید، و نماز را برپا دارید، و از مشرکان نباشید * از کسانی که دین‌شان را بخش بخش کرده و به دسته‌ها و گروه‌های گوناگونی تقسیم شدند. هر گروهی به آنچه که نزد خود دارند خرسند هستند».

[٩٣]- صحيح بخاری: ١١٢٠ و ٧٣٨٥ و ٧٤٩٩ و صحيح مسلم: ٧٦٩ و ٢٧١٧.