معنای "کفار را به دوستی‌گرفتن"
* کفار را به دوستی‌گرفتن بر دو معنا اطلاق می‌گردد:
- اول: اینکه منافقی کافری را علیه مؤمنان و در مبارزه بر ضد دین اسلام و دشمنی با الله و رسولش یاری رساند.
- دوم: اینکه بر این کار از کافر یاری بجوید.
* اگر یکی از این دو حالت انجام پذیرفت پس به یقین او را دوست خود گرفته و یکی ولی دیگری است و میان هردو رابطه ولایت برقرار شده است.
* این یکی از تعبیرهای زیبای قرآنی است که مختصرا با کمال زیبایی بر این معنا دلالت دارد، و با اشاره و تنبیه علت را می‌رساند و تفاوت میان وصف دو حالت را لغو نموده و همزمان درخشش و زیبایی لفظ و شیوۀ زیبای آن را نگه می‌دارد.
* از صفات جدایی‌ناپذیر منافقان و از نشانه‌های بارز آن‌ها و عملکرد‌های مداوم‌شان این است که آن‌ها مؤمنان را رها نموده کافران را به دوستی برمی‌گزینند.
* الله متعال دوست‌گرفتن کفار و رهانمودن مؤمنان را از اولین خصلت‌های منافقان قرار داده است که به آن وصف می‌شوند و بزرگ‌ترین خصلت زشتی است که به سبب آن مورد نفرت الله متعال قرار گرفته‌اند و آن‌ها را تهدید به عذاب شدید نموده است.
• الله متعال می‌فرماید: ﴿بَشِّرِ ٱلۡمُنَٰفِقِينَ بِأَنَّ لَهُمۡ عَذَابًا أَلِيمًا١٣٨ ٱلَّذِينَ يَتَّخِذُونَ ٱلۡكَٰفِرِينَ أَوۡلِيَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۚ أَيَبۡتَغُونَ عِندَهُمُ ٱلۡعِزَّةَ فَإِنَّ ٱلۡعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا١٣٩﴾[النساء: ١٣٨-١٣٩] «به منافقان بشارت ده که برایشان عذابی دردناک است. * آنان که کافران را به جای مؤمنان به دوستی برمی‌گزینند، آیا به نزد آنان عزت می‌جویند؟ پس (بدانند که) عزت همه ازآنِ الله است».
• و می‌فرمود: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ٱلۡكَٰفِرِينَ أَوۡلِيَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۚ أَتُرِيدُونَ أَن تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ عَلَيۡكُمۡ سُلۡطَٰنٗا مُّبِينًا١٤٤ إِنَّ ٱلۡمُنَٰفِقِينَ فِي ٱلدَّرۡكِ ٱلۡأَسۡفَلِ مِنَ ٱلنَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمۡ نَصِيرًا١٤٥ إِلَّا ٱلَّذِينَ تَابُواْ وَأَصۡلَحُواْ وَٱعۡتَصَمُواْ بِٱللَّهِ وَأَخۡلَصُواْ دِينَهُمۡ لِلَّهِ فَأُوْلَٰٓئِكَ مَعَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۖ وَسَوۡفَ يُؤۡتِ ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَجۡرًا عَظِيمٗا١٤٦ مَّا يَفۡعَلُ ٱللَّهُ بِعَذَابِكُمۡ إِن شَكَرۡتُمۡ وَءَامَنتُمۡۚ وَكَانَ ٱللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمٗا١٤٧﴾[النساء: ١٤٤-١٤٧] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! کافران را به جای مؤمنان دوستان (خود) نگیرید، آیا می‌خواهید (با این کار) برای الله دلیل آشکاری بر ضد خود پدید آورید؟ * همانا منافقان در پایین‌ترین طبقه (درکات) آتش (جهنم) هستند، و هرگز یاوری برای آن‌ها نخواهی یافت. * مگر آنان که توبه کردند و جبران و اصلاح نمودند، و به الله تمسک جستند و دین خود را برای الله خالص گرداندند، پس اینان با مؤمنان خواهند بود، و الله به زودی مؤمنان را پاداش بزرگی خواهد داد. * الله چه نیازی به عذاب شما دارد اگر سپاسگزاری کنید و ایمان آورید؟! و الله شکرگزار دانا است».
• و می‌فرماید: ﴿۞يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ٱلۡيَهُودَ وَٱلنَّصَٰرَىٰٓ أَوۡلِيَآءَۘ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖۚ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمۡ فَإِنَّهُۥ مِنۡهُمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ٥١﴾[المائدة: ٥١] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! یهود و نصاری را به دوستی برنگزینید، آنان دوستان یکدیگر هستند، و کسانی که از شما با آن‌ها دوستی کنند، از آن‌ها هستند، همانا الله گروه ستمکار را هدایت نمی‌کند»، و می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُواْ ٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُواْ دِينَكُمۡ هُزُوٗا وَلَعِبٗا مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ مِن قَبۡلِكُمۡ وَٱلۡكُفَّارَ أَوۡلِيَآءَۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٥٧﴾[المائدة: ٥٧] «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آنان که دین شما را به تمسخر و بازی گرفته‌اند؛ از (اهل کتاب) کسانی که پیش از شما کتاب داده شده‌اند و (همچنین) کفار را؛ دوست نگیرید. و اگر ایمان دارید از الله بترسید».
هنگامی که الله متعال کافران قوم بنی اسرائیل را ذکر کرد، برای ما بیان نمود که بزرگ‌ترین چیزی که سبب نفرت الله متعال از آن‌ها شده است، دوست‌گرفتن کافران به جای مؤمنان است. طوری که می‌فرماید: ﴿تَرَىٰ كَثِيرٗا مِّنۡهُمۡ يَتَوَلَّوۡنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْۚ لَبِئۡسَ مَا قَدَّمَتۡ لَهُمۡ أَنفُسُهُمۡ أَن سَخِطَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِمۡ وَفِي ٱلۡعَذَابِ هُمۡ خَٰلِدُونَ٨٠ وَلَوۡ كَانُواْ يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلنَّبِيِّ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِ مَا ٱتَّخَذُوهُمۡ أَوۡلِيَآءَ وَلَٰكِنَّ كَثِيرٗا مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ٨١﴾[المائدة: ٨٠-٨١] «بسیاری از آن‌ها را می‌بینی که با کافران (و بت‌پرستان) دوستی می‌کنند، چه بد است آنچه نفس‌هایشان برای آنان پیش فرستاده است، که الله بر آن‌ها خشم بیاورد، و آنان در عذاب جاودانه خواهند ماند. * و اگر به الله و پیامبر و آنچه بر او نازل شده، ایمان می‌آوردند (هرگز) آنان (کافران) را به دوستی برنمی‌گزیدند، ولی بسیاری از آن‌ها فاسق هستند».
جزئیات دوست‌گرفتن کافران توسط منافقان را الله متعال در قرآن کریم بیان نموده می‌فرماید: ﴿۞أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ نَافَقُواْ يَقُولُونَ لِإِخۡوَٰنِهِمُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَئِنۡ أُخۡرِجۡتُمۡ لَنَخۡرُجَنَّ مَعَكُمۡ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمۡ أَحَدًا أَبَدٗا وَإِن قُوتِلۡتُمۡ لَنَنصُرَنَّكُمۡ وَٱللَّهُ يَشۡهَدُ إِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ١١ لَئِنۡ أُخۡرِجُواْ لَا يَخۡرُجُونَ مَعَهُمۡ وَلَئِن قُوتِلُواْ لَا يَنصُرُونَهُمۡ وَلَئِن نَّصَرُوهُمۡ لَيُوَلُّنَّ ٱلۡأَدۡبَٰرَ ثُمَّ لَا يُنصَرُونَ١٢ لَأَنتُمۡ أَشَدُّ رَهۡبَةٗ فِي صُدُورِهِم مِّنَ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَوۡمٞ لَّا يَفۡقَهُونَ١٣﴾[الحشر: ١١-١٣] «آیا منافقان را ندیدی که پیوسته به برادران اهل کتاب‌شان که کفر ورزیده‌اند می‌گویند: اگر شما را (از سرزمین‌تان) بیرون کنند، ما (نیز) با شما بیرون خواهیم آمد، و هرگز (سخن) کسی را در مورد شما اطاعت نخواهیم کرد، و اگر با شما جنگ شود، البته یاری‌تان خواهیم کرد! و الله گواهی می‌دهد که آن‌ها دروغگو هستند. * اگر آن‌ها را (از وطن) بیرون کنند با آن‌ها بیرون نمی‌روند، و اگر با آن‌ها جنگ شود یاری‌شان نخواهند کرد، و اگر (هم) یاری‌شان کنند، البته پشت (به میدان) کرده فرار می‌کنند، سپس یاری نمی‌شوند. * (ای مؤمنان) همانا وحشت از شما در دل‌های آن‌ها بیشتر از (ترس‌شان از) الله است، این به آن سبب است که آن‌ها قومی هستند که نمی‌فهمند».
- آیات فوق معنای دوستی با کفار را به طور صریح برایت واضح می‌گرداند.
* اگر دربارۀ هشدارهای پروردگار متعال که در رابطه با دوست‌گرفتن کافران به جای مؤمنان داده شده است بیندیشی برایت واضح خواهد شد که این امر یکی از بزرگ‌ترین حدود الهی بوده و جداکننده و حد فاصل بین کفر و ایمان است و به یقین الله متعال کسی را که مرتکب چنین عملی شود تهدید به عذاب دردناکی نموده و کسی را که چنین پیوندی با کافران ببندد او را دشمن خود خوانده، و ایمان را از وی نفی کرده است، افزون بر این، جایگاهِ چنین شخصی را پایین‌ترین طبقه آتش جهنم قرار داده است؛ زیرا این عمل خیانت و فریبی بزرگ و جنگ علیه پروردگار و پیامبرش و اولیایش است.
* از این‌رو کسی که در قلبش ایمان جاگزین باشد مرتکب چنین کاری نمی‌شود، چون این عمل از خصلت‌های منافقانی است که دچار نفاق اکبر هستند؛ پناه بر الله.
* الله متعال بندگان مؤمن‌اش را از این خصلت زشت و پست، خصلتی که بر کید و حیله‌گری و فریب مؤمنان و پشتیبانی کافران بنا نهاده شده است، پاک و منزه نموده و می‌فرماید: ﴿لَّا يَتَّخِذِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ٱلۡكَٰفِرِينَ أَوۡلِيَآءَ مِن دُونِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَۖ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ فَلَيۡسَ مِنَ ٱللَّهِ فِي شَيۡءٍ إِلَّآ أَن تَتَّقُواْ مِنۡهُمۡ تُقَىٰةٗۗ وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ وَإِلَى ٱللَّهِ ٱلۡمَصِيرُ٢٨﴾[آل عمران: ٢٨] «مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست و ولی خود بگیرند، و هرکس چنین کند، با الله هیچ رابطه‌ای ندارند و (عهد و پیمان او با الله گسسته شده است). مگر اینکه (از آزار و اذیت) آن‌ها بترسید (در ظاهر با آنان دوستی کنید). و الله شما را از (کیفر) خودش برحذر می‌دارد، و بازگشت به سوی الله است».
ابن جریر / می‌گوید: معنای آیه این است که: ای مومنان کافران را حامیان و یاوران خود نگیرید که وسیله پشتیبانی دین‌شان شوید. آن‌ها را علیه مؤمنان یاری نرسانید تا بر مؤمنان غلبه پیدا کنند و در افشای اسرار مؤمنان، آنان را راهنمایی نکنید، پس کسی که چنین کاری می‌کند، ﴿فَلَيۡسَ مِنَ ٱللَّهِ فِي شَيۡءٍ﴾[آل عمران: ٢٨] با الله هیچ رابطه‌ای ندارد و عهد و پیمان او با الله متعال شکسته است- یعنی از الله ﻷ بیزار شده و الله متعال نیز به خاطر مرتدشدنش از دین، و داخل‌شدنش به کفر از او بیزار است.
• ﴿إِلَّآ أَن تَتَّقُواْ مِنۡهُمۡ تُقَىٰةٗ﴾[آل عمران: ٢٨] «مگر اینکه (از آزار و اذیت) آن‌ها بترسید» این استثنای منقطع است (مستثنی از جنس مستثنی منه نیست) و در معنای آن دو قول از سلف رحمهم الله نقل شده است:
* قول اول: مگر اینکه شما زیر قدرت و تسلط آن‌ها باشید پس برای حفظ جان خویش از آن‌ها در هراس باشید؛ با آن‌ها دوستی‌تان را اظهار نمایید و دشمنی را پنهان کنید، ولی از دین‌شان پیروی نکنید و نیز علیه مسلمانی آن‌ها را به طریقی کمک نکنید.
- این قول از گروهی از مفسرین مانند ابن عباس، ابوالعالیه ریاحی، جابر بن زید، روایت شده است و ابن جریر طبری نیز این قول را گفته است.
- این قول می‌رساند که اگر مؤمنی از ضرری از سوی کافران در هراس بود که تحمل آن را ندارد؛ پس در این صورت اشکالی نیست که با آن‌ها در ظاهر بسازد و مدارا کند و از خوشرفتاری کار گیرد تا شر آن‌ها را از خود دفع کند، البته قلباً از آن‌ها و از اعمال کفری، فسق و نافرمانی‌شان بغض و نفرت داشته باشد.
- اینکه استثنا در آیه کریمه منقطع آمده دلالت بر این دارد که این‌گونه مدارا به معنای موالات با کفار نیست.
* قول دوم: ﴿إِلَّآ أَن تَتَّقُواْ مِنۡهُمۡ تُقَىٰةٗۗ﴾[آل عمران: ٢٨] «مگر اینکه (از آزار و اذیت) آن‌ها بترسید».
یعنی اینکه بین شما و برخی از کفار خویشاوندی و صله‌رحمی وجود دارد، پس از قطع صله‌رحم خودداری نموده و آن را وصل نمایید بدون اینکه از دین‌شان پیروی کنید. و این قول قتاده و حسن بصری است.
- ابن جریر طبری / این قول را از نظر معنی در خود آن صحیح خوانده اما گفته است که لفظ آیه بر آن دلالت ندارد.
معنایی را که قتاده و حسن رحمهما الله ذکر نموده‌اند در مورد آن قول الله متعال که درباره پدر و مادر کافر آمده است دلالت دارد. طوری که می‌فرماید: ﴿وَإِن جَٰهَدَاكَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ﴾[لقمان: ١٥].
«و اگر آن دو (مشرک باشند و) تلاش کنند که تو چیزی را که به آن علم نداری شریک من قرار دهی، پس از آنان اطاعت نکن».
و همچنین می‌فرماید: ﴿لَّا يَنۡهَىٰكُمُ ٱللَّهُ عَنِ ٱلَّذِينَ لَمۡ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِي ٱلدِّينِ وَلَمۡ يُخۡرِجُوكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ أَن تَبَرُّوهُمۡ وَتُقۡسِطُوٓاْ إِلَيۡهِمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُقۡسِطِينَ٨﴾[الممتحنة: ٨] «الله شما را از نیکی‌کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در (امر) دین با شما نجنگیده‌اند و شما را از دیارتان بیرون نکرده‌اند، نهی نمی‌کند، بی‌گمان الله عدالت پیشگان را دوست دارد».
و سبب نزول این آیه راجع به قصۀ مادر أسماء بنت ابوبکر صدیق ب می‌باشد.