سفارت سفرای مدارس و جمع‌آوری اعانات و اعـطای تشویقی و غیره به سفیر
چه می‌فرمایند علماء دین اسلام در مسائل ذیل:
۱- آیا برای سفیر مدارس (اعانه جمع‌کننده) جـایز است کـه عـلاوه از حقوق رسمی خود مقدار ۳/۱یا ۴/۱ از کل مال جمع‌آوری‌شده را برای خود اختصاص دهد، یا برای او اختصاص داده شود.
۲- آیا گرفتن هدایا و تحفه از مردم در دوران سفارت، برای اینگونه سفرای مدارس جایز است؟
۳- به هنگام بازگشت عده‌ای از دوستان و آشنایان کالا و امانات خود را بدست او می‌سپارند و سفیر هم تمام کرایه را از پول اختصاصی مـدرسه کسـر می‌کند، آیا این کار درست است یا خیر؟
۴- علاوه از حقوق، اعطای مبلغی به عنوان تشویق و دلگرمی به او جایز است یا خیر؟
الجواب باسم ملهم الصواب
۱- خیر، چون این معامله عقد اجاره و اجرتش مجهول است در نتیجه این معامله عقد فاسد است و در اجاره فاسده اگرچه اجرت مثل واجب می‌شود، اما چونکه در اینجا مزد و حقوق مستمری به او می‌رسد بنابراین چیز دیگری به او تعلق نمی‌گیـرد و نیز سفیر از طرف مدرسه وکیل است که اعانات را برای مدرسه جمع‌آوری نماید و اینکه خودش مقدار ۳/۱ یا ۴/۱ را برای خود اختصاص می‌دهد حرام و ناجایز است.
بر مدیر مدرسه لازم است که حقوق سفیر را به انـدازه تامـین مـایحتاج متوسط او تعیین کند و به او بپـردازد، نه اینکه سفیر دنباله رو خواهشات خویش باشد.
قال الحصاص الحنفی فی کتابه احکام القرآن:
«قوله: «والعاملين عليها» فإنهم السعاة لجباية الصدقة، روي عن عبد الله بن عمر أنهم يعطون بقدر عمالتهم، وعن عمر بن عبد العزيز مثله. ولا نعلم خلافا بين الفقهاء أنهم لا يعطون الثمن، وأنهم يستحقون منها بقدر عملهم» [احکام القرآن: ۳/۱۲۳. تفسیر مظهری: ۴/۲۳۴ط دهلی].
قال الطحطاوی فی حاشیته علی الدر المختار:
«قوله: فیعطي ما یكفیه واعوانه بالوسط مدة ذهابهم وایـابهم مادام الـمال باقیاً ولایجوز له ان یتبع شهوته في الـمآكل والـمشـرب والـملبس فهو حرام لكونه اسرافاً محضاً، وعلی الامام أن یبعث من یرضی بالوسط» [حاشیة الطحطاوی على الدر: ۱/۴۲۳].
۲- به نظر سطحی معلوم می‌شود که سفیر بمنزله عامل بوده و برای عامل و جمع‌کننده زکات، جایز نیست که برای خود هدایا قبول کند، بدلیل حدیث ابی‌حمید ساعدی که عبدالله بن اللتبیة عامل رسول الله جبعد از بازگشت از مأموریت جمع‌آوری زکات، مقداری مال جدا کرد وگفت: «هَذَا لَكُمْ، وَهَذَا أُهْدِىَ لِى».
رسول اکرم جدر این هنگام فرمود:
«مَا بَالُ عَامِلٍ أَبْعَثُهُ فَيَقُولُ هَذَا لَكُمْ وَهَذَا أُهْدِىَ لِى. أَفَلاَ قَعَدَ فِى بَيْتِ أَبِيهِ أَوْ فِى بَيْتِ أُمِّهِ حَتَّى يَنْظُرَ أَيُهْدَى إِلَيْهِ أَمْ لاَ؟» [رواه البخاری ومسلم فی کتاب الامارة باب تحریم الهدایا واللفظ للبخاری رقم الحدیث: ۷۱۷۴].
اما در حقیقیت قیاس نمودن سفیـر بر عامل درست و صحیح نیست، زیرا که در مسئله عامل، علت تحـریم متهم‌بودن عامل است که بواسطه قبول هدایـا امکان دارد در گرفتن زکات اموال، مداهنت کند و بجای گرفتن اموال متوسط از صاحبان مال، به گرفتن اموال کم ارزش اکتفا نماید.
چنانچه علامه مفتی محمد تقی عثمانی حفظه الله تعالی می‌فرماید:
«دل الحدیث (أی حدیث ابی حمید الساعدی) عـلی ان العـامل لایجوز له قبول الـهدیة اثناء عمله الا ممن كان یهدی إلیه قبل أن یتولی العمل، فان الظاهر ان من یهدی إلیه بصفة كونه عاملاً لا یفعل ذلك الا تقر باً الیه واستغلالا له، ومن طبیعة البشر أنه یلین لـمن یـهدی إلیه هدیة فربما یؤدی ذلك إلی الـمداهنة في الاعمال فتكون هذه الهدیة كالرشوة، اما من تبین منه انه لا یهدی إلیه الا حباً لذاته ولایبتغی بذالك الا وجه الله فالظاهر انه لا یدخل في وعید هذا الحدیث. انشاء الله تعالی» [تکملة فتح الملهم: ۳/۳۱۰].
در صورت قبول هدایا از طرف سفیـر این علت یافته نمی‌شود، زیـرا سفیـری که برای جمع‌آوری زکات و صدقات می‌رود مثل عامل رسمی، ولایت اجـبار ندارد تا در صورت قبول هدایا مهم به مداهنت شود، بلکه مردم به رضا و میل خود هر اندازه که بخواهند کمک می‌کنند و یا اصلاً کمک نمی‌کنند، بنابراین قبول هدایا برای سفیر هیچ اشکالی ندارد بخصوص که شخص هدیه‌دهنده از دوستان و بستگان سفیر باشد.
۳- این بدیهی است که برای سفیـر جایز نیست که از مال مدرسه در کرایه هدایا و امانات مصرف کند، بلکه برای کرایه وسایل شخصی خود هم جایز نیست که از مال مدرسه مصرف نماید.
۴- پرسیده‌اید که علاوه از حقوق مستمـری اعطای مبلغی دیگر به عنوان تشویق جایز است یا خیر؟
ج: بله جایز است که بطور جایزه مبلغی به عنوان تشویق، علاوه از حقوق مستمری به او داده شود، چنانکه به مجاهدین از اموال غنیمت بخاطر تشجیع داده می‌شـود.
وفی الدر:
«وندب للامام أن ینفل وقت القتال حثاً وتحریضاً، فیقول: من قتل وقتیلاً فله سلبه».
وفی الرد:
«قوله: «أن ینفل» التنفیل اعطاء الامام الفارس فوق سهمه» [رد المحتار: ۳/۲۶۰ط کویته].
والله أعلم بالصواب
خدانظر -عفا الله عنه
دارالافتاء حوزه علمیه دارالعلوم زاهدان ۱۲/۱۱/۱۴۱۸هـ.ق