شوهر گفت: یک، دو، سه، تو مادر و خوا‌هر منـی

چه می‌فرمایند علمای‌ دین مبین اسلام در این مسئله:

شخصی ‌هنگام مشاجره به زن خود می‌گوید: سخن ‌نگوی، ورنه سه سنگ برمی‌دارم ‌و ترا طلاق می‌دهم، بعد از پانزده، بیست دقیقه می‌گوید: «‌یک، دو، سـه، تو مادر و خواهر منی‌» شوهر نزد قاضـی‌ اظهار می‌دارد که مـنظور من فقط تهدید بوده ‌نه طلاق. لطفاً بفرمایید آیا طلاق ‌واقع ‌می‌شود یا خیر؟

الجواب باسم ملهم الصواب

فتوایی بنده در جواب چنین ‌سؤالی در سال ١٣٦٣ هـ.ش ‌رخ داده بود، نوشته‌ام و اجلٌه‌ی علماء هم آن را امضاء کرده‌اند که‌ به شرح ذیل است:

در اینجا علمای احناف چند مسئله جـزئـی دارند که اول این جزئیات را ذکر می‌کنم و سپس ‌جواب ‌مسئله مذکور معلوم می‌گردد.

«لو قال أنت بثلاث وقعت ثلاث ان نوي، ولو قال لم أنو لايصدق إذا كان في حال مذاكرة الطلاق والاٌ صدق، ومثله بالفارسیة: «‌تو سه‌» على ما هو المختار للفتوی» [الهندیة: ۱/۳۵۷].

«رجل قال لامرأته: «ترا یکی» أو قال: «ترا سه»، قال الصـدر الشهید/: طلقت ثلاثاً و لو قال: «‌تو یکی» أو «‌تو سه» قال ابو القاسم/لا یقع الطلاق. قـال مولاناس وینبغی ان يكون الجواب علی التفصیل ان كان فی حالة مذاكرة الطلاق، أو في حالة الغضب یقع الـطلاق وان لم یكن لا الٌا بالبينة، كما لو قال بالعربیة أنت واحدة» [خانیة: ۱/۴۶۴].

«طلبت منه الطـلاق، فقال: «‌دادم ‌یکی ‌و دو، ‌سه‌» یقع الثلاث بلانیة» [بزازیه: ۴/۱۹۷].

از این جزئیات معلوم می‌شود که در مسئله بالا سه طلاق واقع می‌شود و اگر تـردید شود که در این ‌مسئله ‌اضافت به طرف ‌زن در طلاق‌ موجود نیست، و در جزئیات بالا که فقهاء ذکر کرده‌اند اضافت به طرف زن مـوجود هست بنابـراین عبارت فقهاء دلیل بر این مسئله نمی‌شوند در جواب می‌گویم: در بعضی عبارات فقها، نیز اضافت صـریحه موجود نیست، چنانکه در عبارت بزازیه حکم به وقوع طلاق ثلاثه کرده، با وجودی که در کلام شوهر تنها لفظ دادم: یکی، دو، سه، مذکور هست.

البته قرینه برای اضافت موجود هست که مرد این ‌کلام را در تهدید به زن در وقت مشاجره می‌گوید، بعد پدر زن می‌گوید: «‌شما رجوع‌ کنید» فوری رجوع می‌کند، و اگر اراده طلاق را نداشته است از چه چیزی رجوع‌ می‌کند و نیز شوهر خود اقرار می‌کند مقصد او تهدید زن بوده است، معلوم است که تهدید زن به طلاق می‌شود. همچنین در «رد المختار» در باب «‌طلاق صریح‌» نوشته شده:

«ولا یلزم كون الاضافة صریحة في كلامه، لما في البحر: لو قال: طالق، فقیل من عنیت؟ فقال: امرأتی، طلقت امرأته».

حضرت حکیم الامه مولانا اشرفعلی تهانوی قدس سره در جواب یک شخصی‌ که سوال می‌کند که از بعضی عبارات عالمگیریه معلوم می‌شود که برای وقو‌ع طلاق ‌اضافت صریحه لازم است و از بعضی عبارات عالمگیریه و از تحقیق علامه ‌شامی‌ معلوم می‌گردد که نیاز به ‌اضافت صریحه به طرف زن نیست، امید است تعارض مذکور را به‌گونه‌ای رفع نمایید.

مولانا/در جواب چنین نوشته‌اند:

از قواعد و جزئیات ‌چنان ‌معلوم می‌شود که شرط وقوع طلاق، مطلق ‌اضافت است نه اضافت صریحه.

آری، تحقق مطلق‌ اضافت محتاج به قرایـن ‌قویٌه هست و قـربنه ضعیفه محتمله در آن کافی نیست پس در جزنیاتی‌ که حکم به عدم وقوع‌ کرده‌اند سببش ‌آن نیست که در او اضافت صریحه نیست، بلکه سبب، آن است‌ که در آن قرینۀ قویٌه بر اضافت قائم نیست و آن قرینه به تتبع و استقراء به چند نوع است:

۱- اضافت صریحه، و آن ظاهر است. کما فی قوله: «‌اینکت طلاق».

۲- نیٌت، ‌کما فی قوله: «‌عنیت امرأتی‌» ‌بعد از قول‌ او که ‌گفت: «طالق، فقیل: من عنیت؟ فقال: ا مرأتی، فإذا قال: عنیت! یقع، لا لقوله عنيت، لأنه لیس موضوعاً للطلاق بل لقوله طالق» [امداد الفتاوی: ۲/۴۴۵].

۳- اضافت در کلام سائل، ‌کما فی قوله: «‌دادم، فی جواب قولها، مرا طلاق ده، مرا طلاق ده، مرا طلاق ده، و لهذا ثلاث واقع می‌شود، لتکرارها ثلاثاً و گرنه کلام «‌دادم‌» نه بـرای طلاق موضوع است‌ و نه ‌برای ‌عدد ثلاثه.

۴- عرف، کما فی روایة الشامی: ‌الطلاق یلزمنی الخ... پس در جزئیاتی‌ که همه قرائن مفقود باشند طلاق واقع نخواهد شد. لا لعدم الاضافة الصریحة بل لعدم مطلق الاضافة، پس در این مسائل هیچگونه تدافع نیست. انتهی بتغییر مّا.

و در این هیچ تردیدی نیست وقتی که ‌کسی از بلوچ‌ها به زن خود گفت: یک، دو، سه، تو خواهر و مادر منی، مرادش طلاق ثلاثه است، و هرکسی از قوم بلوچ اگر این ‌کلام را بشنود برابر است مرد باشد یا زن، بزرگ باشد یا صغیر، عالم باشد یـا نه، می‌فهمد که گوینده زن خود را طلاق ثلاثه کـرده است، و این ‌کلام در عرف قوم بلوچ به غیر از طلاق مطلبی دیگر ندارد. بنابراین، عرف قرینه قوٌیه است برای اضافت معنوی، گویا شوهر گفته: «‌تو یک طلاق هستی، تو دو طلاق هستی، تو سه طلاق هستی‌».

علامه ابن عابدین در رساله خود بنام «‌نشر العرف فی بناء الأحکام علی العرف» در باب ثانی نوشته:

«فیما إذا خالف العـرف ما هو ظاهر الروایة؟ فنقو ل: اعلم ان الـمسائل الفقهیة اما ان تكو ن ثابتة بصر بح النص وهي الفصل الأول، واما ان تكو ن ثابتة بضرب اجتهاد ورأی، وكثیر منها ما یبیٌته الـمجتهد علی ما كان في عرف زمانه بحیث لو كان في زمان العرف الحادث لقال بخلاف ما قاله اوٌلاً، ولهذا قالوا في شروط الأجتهاد انه لابدٌ من معرفة عادات الناس فـكثیر من الأحكام تـختلف باختلاف الزمان لتغییر عرف أهله أو لحدوث ضرورة أو فساد اهل زمان بحیث لو بقي الحكم علی ماكان علیه اوٌلاً للزم منه الـمشقة والضرر بالناس ولخالف قواعد الشريعة الـمبنٌیه علی التخفیف والتیسیر ودفع الضرر والفساد لبقاء العالم علی اتم نظام واحسن احكـام، ولهذا تری مشائخ الـمذهب خالفوا ما نصٌ علیه الـمجتهد في مواضع كثير ة بناها علی ما كان في زمنه لعلمهم بانه لو كان في زمنهم لقال بما قالوا به أخذاً من قواعد مذهبه» [نشر العرف فی بناء الاحکام علی العرف: ۲/۱۲۵].

بـرای عرف قولی مثالی می‌دهد و می‌فرماید:

«وكذا قولهم: فی قوله: «كل حلٌ علیٌ حرام» یقع به الطلاق للعرف، قال مشائخ بلخ وقول محمد/لایقع الا بالنٌیه، أجاب به علـی عرف دیارهم، اما في عرف بلادنا فیریدون به تحریم المنكوحة فیحمل علیه» [مجموعة رسائل ابن عابدین: ۲/۱۲۴ طبع داداحیاء التراث العربی، بیروت].

و نیز در کتاب «رد المحتار» در باب طلاق صریح نوشته است:

«وسیذكر قریباً (أی الـمصنف) وان من الألفاظ المُسْتعملة، الطَّلاق يلزمني، والحرام يلزمني، وعليّ الطَّلاق، وعليَّ الحرام فيقع بلا نية للعُرْف الخ... فأوقعوا به الطَّلاق مع أنه ليس فيه إضافة الطَّلاق إليها صريحاً ظاهره انه لایصدق انه لم یرد امرأته، للعرف» [رد المحتار: ۲/۴۶۶].

علامه شامی در رساله خود «نشر العرف فی بناء الأحکام علی العرف» بعد از تمثیل احکام متعددی، که مبنی بر عرف هستند و در هر اقلیم و هر زمان عرف اهل آن زمانه معتبر است، می‌نو یسد:

«فهذه النقو ل ونحوها دالة على اعتبار العرف الخـاص وان خالف المنصوص علیه في كتب المذهب ما لم یخالف النص الشرعی كما قدمناه وكیف یصح انه یقال لا یعتبر مطلقاً ان كل متكلم انما یقصد ما یتعارفه، وفي جامع الفصولین: مطلق الكلام فیما بین الناس ينصرف إلی المتعارف الخ.....».

و نیز از این جزئیات معلوم شد که مبنای فتوای دار العلوم که گفته طلاق نمی‌شود، عدم وجود قـرینه بـر طلاق است، چون فرموده بدون لفظ طلاق و مذاکـره طلاق چیزی واقع نمی‌شود، یعنی: وقتی قرینه قوی نباشد طلاق نمی‌شود. ولی در دیار ما که عرف یکی از قرائن قویه است، موجود می‌باشد بنابراین در وقوع طلاق هیچ‌شک و تردیدی نیست. ناگفته نماند با این جمله که او گفته: ترا طلاق می‌دهم، طلاق واقع نمی‌شود. البته بااین لفظ‌ که بعد گفته: «‌یک، دو، سه‌ مادر و خواهر منی‌» طلاق ثلاثه واقع می‌شود. همانطور که مولانا رشید احمد لدهیانوی حکم به وقوع طلاق با این الفاظ را داده‌است. کما فی أحسن الفتاوی.

والله أعلم بالصواب

خدانظر -عفا الله عنه

دارالافتاء حوزه علمیه دارالعلوم زاهدان

الجواب صحیح، الاحقر محمد شهداد عفی عنه

از نظر این حقیر طلاق ثلاثه شده است. عبد العزیز ملٌازاده

المجیب ‌مصیب. عبدالحمید

ما أجاب المجیب فهو قرین بالصواب والله أعلم. عبدالرحمن محبی عفی عنه

نظر اینجانب با امضاءکنندگان موافق است. جان محمد عفی عنه