بحث مفصل در مورد خواستگاری

بسم الله الرحمن الرحیم

در ذیل نامه حضرت مولانا مفتی خدانظر مـدظله العـالی در رابـطه بـا مسـئله خواستگاری و نامزد بودن مروج در منطقه بلوچستان که برای بسیاری از علما و مفتیان نوشته شده تقدیـس می‌گردد.

جناب واجب الاحترام حضرت مفتی...... صاحب.

السلام علیکم ورحمة الله وبرکاته.

بعد از تقدیم سلام عرض می‌شود که در منطقه ما رسم بر این است که اگــر دختر کسی را خواستگاری‌ کنند به نزد او رفته و بعد از خواستگاری با این الفاظ ایجاب و قبول می‌کنند که: «‌دختر خود فلانیه را به شما ‌یا به پسر شما فلانی دادم» و شخص دوم می‌گوید: «‌من برای خود یا فرزند خود فلانی قبول ‌کردم‌» و ایــن مجلس را مجلس فاتحه و شیـرینی‌خوری مـی‌گویند و بـعد از چـند وقت بـاز دوستان و فامیل پسر و دختر جمع می‌شوند باز به همان الفاظ ایجاب و قـبول می‌کنند و در این شب زفاف می‌شود و این رسم اخیر را «‌عروسی‌» می‌گویند. حالا سوال این است‌ که در مجلس اول به نحو مذکور که ایجاب و قبول شده آیا نکاح منعقد گشته است یا اینکه آن مجلس مجلس وعده‌ گفته می‌شود؟ آیا بعد از مجلس اول دختر می‌تواند بغیر از طلاق‌ گرفتن فردی دیگری را نکاح کند؟ خودم در این مسئله تردد دارم زیـرا که هرگاه مراجعه به فتاوای بزرگان خود کرده‌ام می‌بینم که آنها در صورت مذکور این ایجاب و قبول را وعده نکاح می‌دانند نه عقد نکاح‌! مثلاً در «کفایة الـمفتی ۵/۴۰» نوشته است:

سؤال: در مراسم خواستگاری وقتی پدر دختر می‌گوید: «‌من فلان دخترم را به فلان پسرت دادم‌» و پدر پسر در جواب می‌گوید «‌بله من برای فلان پسـرم قبول کردم‌». بعد از آن پسر و دختر را با همدیگر نمی‌گذارند که روبرو شوند و این عمل را نصف نکاح تصور می‌کنند. حال آیا نکاح این دختـر بدون اجازه پسـر یا ولی او در جای دیگر درست است؟

جواب: این الفاظی که هنگام خواستگاری اسـتعمال شـده وعـده نکاح می‌باشد مقصود از آن انعقاد نکاح نیست به همین خاطر برای انعقاد نکاح مجلس دیگری ‌گرفته می‌شود لذا نمی‌توان احکام نکاح را بر خواستگاری جاری نمود.

در جواب سوال (۲۲۰) که مشابه با سوال مذکور است در «احسن ‌الفتاوی» چنین آمده است:

الجواب ومنه الصدق والصواب: در صورت مسئوله الفاظی که ذکر شده الفاظ هبه است و زمانی با هبه نکاح منعقد می‌شود که متکلم اقرار به نیت نکاح را بکند و یا قرینه واراده نکاح موجود باشد مانند ذکر مهر، وجود گواهان و غیره، بدون قرینه با این الفاظ نکاح منعقد نمی‏گردد (حضرت مفتی رشید احمد صاحب بعد از ذکر عبارت «الدر المختار» مختصراً و عبارت «رد المحتار» به قدر ضرورت) چنین می‌فرماید: بنابراین در این صورت مسئوله به علت عدم وجود قرائن نکاح (ذکر مهر و غیره) نکاح منعقد نمی‌گردد بلکه محض وعده نکاح می‌باشد و بدون عذر خلاف وعده علامت نفاق است. الخ.

در فتاوی دارالعلوم دیوبند ۷/۱۳۰ در جواب سوال ١٣٩ که مشابه سوال فوق است چنین آمده:

الجواب: در مراسـم خواستگاری با الفاظ مذکور نکاح منعقد نمی‌گردد بلکه این وعده نکاح است و فقط خواستگاری صورت می‌گیرد چنانکه در درمختار است:

«وان للوعد فوعد الخ....».

سوال ٣١٢ از «امداد الفتاوی» ج دوم چنین است:

در سرزمین پنجاب رسم است که نزدیکان پسر و دختر اعم از والدین و غیـره هنگامی که خواستگاری می‌کنند از ترس اینکه نکند بعد خویشاوندان دختر از ازدواج ابا ورزند خویشان پسـر به خویشان دختر می‌گویند: ‌«‌شما بگوئید کـه دختر خود را به شما یا به پسر شما بخشیدیم و یا هبه ‌کردیم و ایـن الفـاظ در محضر چند نفـر به زبان آورده می‌شود، این رسم عمومی است، اما بعد ازآن وقت دیگـری نکاح می‌کنند از این الفاظ مذکور فقط خواستگاری مد نظـرشان است، آیا با این الفاظی که خویشان دختر هنگام خواستگاری بر زبان جاری می‌کنند عقد نکاح منعقد می‌شود یا خیر؟ بین بعضی از علمای پنجاب اختلاف پیدا شده است لذا جواب محقق مطلوب است. و اگر ولی دختر بخواهد دختر را جای دیگر به نکاح دهد، آیا در این صورت لازم است از پسر طلاقش را بخواهند یــا بـدون درخواست‌ طلاق، نکاح دختـر جای دیگر درست است.

الجواب: وفی الدر الأمختار:

«وإنَّما يصح بلفظ تزويج ونكاح لأنَّهما صريح وما عداهما كناية هو كلُّ لفْظ وضع لتمليك عين كاملة فلا يصحُّ بالشَّركة في الحال خرج الوصيَّة غير الـمقيدة بالحال (كهبة وتمليك وصدقة) وعطية وقرض وسلم واسْتِئْجار وصلح وصَرْف، وكل ما تملك به الرِّقاب بشَرْط نية أو قرينة وفهم الشُّهود المَقْصود».

وفی الرد المحتار:

«قوله: «بشرط نيةالخ...» هذا حاصل ما في الفتح ردا على ما قدمناه -إلى قوله- وملخصه أنه لابد في كنايات النكاح من النية مع قرينة أو تصديق القابل للموجب وفهم الشهود الـمراد أو إعلامهم به الخ...» [رد المحتار: ۲/۲۹۰].

شرطی که از عبارت بالا مستفاد می‌شود بوسیله این فقـره از سوال که مد نظر آنها از الفاظ فقط خواستگاری است، مرتفع می‌شود لذا در صورت مسئوله نکاح منعقد نمی‌گردد و وقتی که نکـاح مـنعقد نشـده نـیاز به مـطالبه طـلاق نیست. فقط.

در جواب سوال (۵۱) ۷/۶۹ در فتاوی دارالعلوم می‌نویسد: الجواب: اگر با الفاظ نکاح ایجاب و قبول نمود، مثلا پدر دختر گفت: من دختر خود را به پسر بکر به نکاح دادم و بکر ازطرف پسرش عمرو قبول نمود نکاح منعقدگشت و اگر به لفظ هبه و عطا و غیـره به نیت خواستگاری مراسم صورت‌گرفت نکاح منعقد نشده است. انتهی.

وفی الدر:

«أو هل اعطیتنیها ان الـمجـلس للنكاح فنكاح وان للوعد فوعد».

نتیجه جواب بزرگان از جواب بزرگان معلوم شد که ایجاب و قبولی که در مجلس اول صورت می‌گیرد به منظور وعده نکاح است نه عقد نکاح، به همین خـاطر بــرای نکـاح مجلس دیگری می‌گیرند و دلیل می‌آورند از این عبارت:

«ولو قال هل اعطیتنیها فقال اعطیت ان كان الـمجلس للوعد فوعدو ان للعقد فنكاح» [الدر مع الرد: ۲/۲۸۷].

یعنی اعطاء و هبه از الفاظ ‌کنایه هستند و الفاظ‌ کنایه در صورتی که مجلس برای انشاء عقد نکاح نباشد حمل بر وعده می‌شود. باز دلیل مـی‌آورند کـه: در الفاظ‌ کنایه نیت عقد نکاح ضروری است و در این جا نیت خواستگاری را دارد نه عقد نکاح را و در کنایات وجود قرینه مانند ذکر مهر وغیره ضروری است و در اینجا یعنی در مجلس اول ذکری از مهر به میان نیامده است و سند هردو این عبارت «‌شرح تنویر الابصار» است:

وفی الدر:

«وانما یصح بلفظ التزويـج والنكاح لأنهما صریح وما عداهما كنایة وهو كل لفظ وضع لتملیك عین في الحال كهبة وتملیك وصدقة إلی ان قال: وكل ما تملك به الرقاب بشرط نیة أو قرینة وفهم الشهود الـمقصود. انتهی» [الدر المختار: ۲/۲۹۰].

حال از عبارت «الدر المختار» دو چیـز مفهوم شد. [الدر المختار:۲/۲۹۰] در الفاظ کنایه نیت شرط است و در مجلس اول نیت عقد نکاح نیست بنابراین با این ایجاب و قبول نکاح منعقد نمی‌شود و یا در کنایات قرینه نکاح‌ که عبارت از ذکر مهر و احضار شهود باشد ضـروری بود و در اینجا وجود ندارد پس با این الفاظ کنایه که: «‌دختر خود را، مثلاً: به فرزند شما فلانی دادم‌» و او می‌گوید: «‌من برای فرزند خود فلانی قبول‌کردم‌» نکاح منعقد نمی‌شود. البته این الفاظ محمول بر وعده هستند وعده خلافی‌گرچه گناه است امّا دختر می‌تواند که با شخص دیگری ازدواج کند. و آنچه بنده از کتب متقدمین درک‌ کرده‌ام اینست که: در صورت مسـئوله در مجلس اول نکاح منعقد شده و بـرای دختر جایز نیست که بدون از طلاق‌گرفتن جای دیگر ازدواج کند.

در فتاری هندیه الباب الثانی فیما ینعقد به النکاح وما لا ینعقد چنین آمده است:

«دختر خویش مرا ده «‌اعطنی بنتک» فقال دادم «‌اعطیتها» ینعقد النکاح وان لم یقل الخاطب پذیرفتم «قبلت» ولو قـال: مرا دادی (اعـطیتنی) فقال: دادم (اعطیت) لا ینعقد النکاح ما لم یقل الخاطب پذیرفتم (قبلت) إلا إذا أراد بقوله دادی (اعطیت) التحقیق درن السوم نحینئذ ینعقد وان لم یقل الخاطب پذیرفتم (قبلت)‌» [الهندیة: ۱/۲۷۰].

عبارت فتاوی هندیه به صراحت دلالت بر این مطلب داردکه اگر در مجلـس خواستگاری، خواستگار گفت: «‌اعطیتها» و پدر دختر گفت: «‌اعطیت‌» اگر مقصد تحقیق و انشاء عقد است نکاح منعقد می‌شود زیرا که ایـجاب و قـبول هردو موجوداند.

و اگر از عبارت «‌اعطیتنیها» مقصد استخبار و پرسیدن است و بعد از لفظ «‌اعطیتنیها» که پدر دختر بگوید: «‌اعطیت‌» نکاح‌ منعقد نمی‌شود زیرا کـه بـرای انشاء عقد ادای دو لفظ ایجاب و قبول ضروری است و در اینجا یک لفـظ کـه «‌اعطیت‌» است وجود دارد و لفظ «‌اعطیتنیها» بـرای انشاء عقد گفته نشده بـلکه بـرای ‌کسب خبر و اطلاع پیداکردن است لذا عقد منعقد نشـده و اگـر بـعد از «‌اعطیتنیها» پدر دختر گفت: «‌اعطیت‌» و خواستگار گفت: «‌قبلت» نکاح مـنعقد می‌شود، زیـرا که در این صورت ایجاب و قبول هردو موجود شدند.

در صورت مسئوله در مجلس اول ایجاب‌ ‌و قبول هردو به صیغه‌ ماضی موجود شده‌اند و احتمال استیعاد و استخبار ندارند لذا بدون تردید نکـاح در مجلس اول منعقد شده است، البته اشکال وارد می‌شود که اگر در مـجلس اول نکاح منعقد شده پس چـرا هنگام عـروسی و زفاف باز کـلمات نکـاح را تکــرار می‌کنند؟ جوابش اینست‌ که شاید درگذشته اولیاء پسر می‌رفتند نزد اولیاء دختر و با هم گفتگو می‌کـردند هرگاه که اولیای دختر اظهار رضایت مـی‌کـردند بـدون ایجاب و قبول برمی‌گشتند و به وعده او اکتفا می‌نمودند و وقتی‌ که زمان زفاف فرا می‌رسید دوباره مجلس می‌گرفتند و رسوم مروجه‌ای را که بـرای انعقاد نکـاح داشتند اداء می‌کردند و در این مجلس بعد از ایجاب و قبول دخـتر را بـه پسـر تحویل می‌دادند اما به علت اینکه در زمانه اخیر مردم وعده می‌دادند و بعد به وعده خود عمل نمی‌کردند و دختر را جائی دیگر ازدواج می‌دادند، مـردم برای اینکه ولی دختـر نتواند وعده خلافی کند در مجلس اول ایجاب و قبول می‌کنند چنانکه در سؤال «امداد الفتاوی» مذکور است که مقصود از ایجاب و قبول خوف وعده خلافی ولی دختر است و اگر بعد از ایجاب و قبول ولی دختر بتواند دختر را به جای دیگر دهد پس این ا‌یجاب و قبول بی‌فایده می‌گردد.

خلاصه جواب این اشکال این است که در زمانه ما چونکه در مجلس اول ایجاب و قبول شده پس در مجلس دوم یعنی وقت زفاف نیاز به ایجاب و قبول نیست لیکن مردم از زمانه قدیم عادت ‌کرده‌اند که در مجلس دوم و سوم رسم‌های نکاح را بجای آورده‌اند و در این مجلس ایجاب و قبول شده و زفاف در همین شب شده است لهذا بنابر رسـم خود این مجلس را مجلس نکاح می‌خوانند، یعنی گویا تا وقتی که زمان زفاف فرا نرسیده چنین برداشت می‌کـنند که عروسی نشده گویا عـروسی به مراسم شب زفاف ‌گفته می‌شود بلکه در بعضی مناطق پسر و دختر خفیه با هم ملاعبت می‌کنند و این را گناه نمی‌دانند و بعضی اوقات کـه دختر حامله می‌شود و همه مردم که همسایه هستند خبر مـی‌شوند ایـن را نـه عـیب می‌دانند و نه ‌گناه، هرگاه که از وقت ولادت‌ کم و بیش یکماه می‌ماند الان جمع می‌شوند و رسوم نکاح را اداء می‌کنـد زفاف به صورت تشریفات ظاهری صورت می‌پذیرد و بعد از یک ماه بچه تولد می‌شود و این بچه را ثابت النسب و حلالی می‌دانند.

مقصود از یادآوری این‌ رسوم اینست‌ که با وجودیکه زن حامله می‌شود بعد رسـوم نکاح را به جای می‌آورند گویا نکاح نام همین مراســم است‌ کـه در شب زفاف انجام می‌گیرد و هیچ شکی نیست که نکاح شرعاً عبارت از ایجاب و قبول است.

برای جواب استدلال بزرگان خود اولا عبارت رد المحتار را نقل باید کرد:

«واعْلم أنَّ المَنكوحةَ إمَّا أمَة أو حرَّة، فإذا أضاف الهبة إلى الأمة بأن قال لرجل وهبت أمتي هذه منك: فإن كان الحال يدل على النِّكاح من إحْضار شهود وتَسْمية المَهْر معجلاً ومؤجلاً ونحو ذلك ينصرف إلى النكاح، وإن لم يكن الحال دليلاً على النكاح: فإن نوى النكاح وصدقه الـموهوب له فكذلك ينصرف إلى النكاح بقرينة النية، وإن لم ينو ينصرف إلى ملك الرقبة، وإن أضيفت إلى الحرة فإنه ينعقد من غير هذه القرينة لأن عدم قبول الـمحل للمعنى الحقيقي، وهو الـملك للحرَّة، يوجب الحمل على الـمجاز فهو القرينة، فإن قامت القرينة على عدمه لا ينعقد، فلو طلب من امرأة الزنى فقالت وهبت نفسي منك فقال الرَّجل قبلت لا يكون نكاحاً، كقول أبي البنت وهبتها لك لتخدمك فقال قبلت، إلاَّ إذا أراد به النكاح، كذا في البَحْر» [رد المحتار: ۲/۲۹۱ کویته].

از قراین چنین معلوم می‌شود اگر معقود علیها کنیز باشد در اینجا مـراد نکاح است مثل ذکر مهر و احضار شهود مراد از هبه عقد نکاح است نه ملک رقبه و اگر قراین عقد نکاح موجود نبودند مثلا مالک گفت: من ‌کنیز را به شما دادم و او گفت: قبول ‌کردم ذکر مهر و احضار شهود نبود پس اگر واهب ‌گفت: من اراده ملک نکاح داشته‌ام نه ملک رقبه و موهوب له نیز وی را تصدیق‌کرد که مقصد عقد نکاح بوده نه ملک رقبه پس در اینجا نیز به قرینه نیت عقد نکاح مراد گرفته می‌شود نه ملک رقبه و اگر نیت عقد نکاح نداشته پس معنی حقیقی هبه که ملک رقبه است مراد گرفته می‌شود.

اگر معقود علیها زن آزاد باشد چنانکه زنان زمان ما است پس بدون ذکر قراین همچون ذکر مهر و غیره نکاح می‌شود زیرا که زن آزاد شایسته معنی حقیقی هبه را که ملک رقبه است ندارد بنابراین معنی مجازی هبه‌ که عبارت از عقد نکاح است مراد می‌شود، البته اگر قراین بر معنی مجازی دیگر (بغیر از عقد نکاح) مثل زنا یا خدمت موجود باشد پس نکاح منعقد نـمی‌شود و همچنین در تـوضیح عبارت «‌قوله: بشرط نیة أو قرینة الخ...» می‌نویسد:

«بخلاف قوله بعتك بنتی فان عدم قبول الـمحل للبیع یوجب الحمل علی الـمجازی فهو قرینة یكتفی بها الشهود الخ...» [رد المحتار: ۲/۲۹۲].

پس از این هردو عبارت به صراحت معلوم‌ گشت‌ که اگر معقود علیها زن آزاد است نیازی به قرینه زائده نیست همینکه محل صلاحیت معنی حقیقی بیع یا هبه را نداردکافی است به ذکر مهر و احضار شهود نیاز ندارد اما اگر معقود علیها کنیز باشد نیاز به نصب قراین زایده است. کما هو مصرح فیها. صاحب فتح القدیر ۲/۳۴۷ اولا فرموده:

«قَالَ فِي شَرْحِ الْكَنْزِ: قُلْنَا لَيْسَتْ شَرْطًا مَعَ ذِكْرِ الْمَهْرِ. وَذَكَرَ السَّرَخْسِيُّ أَنَّهَا لَيْسَتْ بِشَرْطٍ مُطْلَقًا لِعَدَمِ اللُّبْسِ كَقَوْلِهِمْ لِلشُّجَاعِ أَسَدٌ, وَكَمَا إذَا حَلَفَ لا يَأْكُلُ مِنْ هَذِهِ النَّخْلَةِ فَإِنَّهُ يَنْصَرِفُ إلَى الْمَجَازِ مِنْ غَيْرِ قرنِيَّةٍ» [فتح القدیر: ۲/۳۴۷ط مصر].

بعد از نقل قول این دو علامه بزرگوار که‌گفته‌اند: «‌نیت شرط نیست‌» اشکال وارد کرده بعد می‌گوید:

«فَالإِرَادَةُ لازِمَةٌ فِي الْمَحَلَّيْنِ, غَيْرَ أَنَّ الْحُكْمَ مِنْ السَّامِعِ بِإِرَادَةِ الْمُتَكَلِّمِ الْمَعْنَى الْحَقِيقِيِّ لا يَفْتَقِرُ إلَى نَصْبِ قَرِينَةٍ تُفِيدُ إرَادَتَهُ بَلْ يَكْفِي عَدَمُ قَرِينَةٍ تُصْرَفُ عَنْهُ, وَهَذَا مَا يُقَالُ الْكَلامُ لِحَقِيقَتِهِ مَا لَمْ يَقُمْ الدَّلِيلُ عَلَى مَجَازِهِ, بِخِلافِ حُكْمِهِ بِإِرَادَةِ مَا لَمْ يُوضَعْ لَهُ حَيْثُ يَفْتَقِرُ إلَى دَلِيلِ إرَادَتِهِ, فَإِنْ لَمْ يَكُنْ فَلا بُدَّ مِنْ عِلْمِ الشُّهُودِ بِمُرَادِهِ بِأَنْ أَعْلَمَهُمْ بِهِ, وَلِذَا قَالَ فِي الدِّرَايَةِ فِي تَصْوِيرِ الانْعِقَادِ بِلَفْظِ الإِجَارَةِ عِنْدَ مَنْ يُجِيزُهُ أَوْ لا يُجِيزُهُ أَنْ يَقُولَ آجَرْت بِنْتِي وَنَوَى بِهِ النِّكَاحَ وَأَعْلَمَ بِهِ الشُّهُودَ اهـ. بِخِلافِ مَا إذَا قَالَ بِعْتُك بِنْتِي بِحَضْرَةِ الشُّهُودِ فَإِنَّ عَدَمَ قَبُولِ الْمَحَلِّ لِلْمَعْنَى الْحَقِيقِيِّ وَهُوَ الْبَيْعُ لِلْحُرِّيَّةِ يُوجِبُ الْحَمْلَ عَلَى الْمَجَازِيِّ فَهُوَ الْقَرِينَةُ فَيَكْتَفِي بِهَا الشُّهُودُ حَتَّى لَوْ كَانَ الْمَعْقُودُ عَلَيْهَا أَمَةً اُحْتِيجَ إلَى قَرِينَةٍ زَائِدَةٍ. فِي الْبَدَائِعِ: لَوْ قَالَ لِرَجُلٍ وَهَبْت أَمَتِي مِنْك, فَإِنْ كَانَ الْحَالُ يَدُلُّ عَلَى النِّكَاحِ مِنْ إحْضَارِ الشُّهُودِ وَتَسْمِيَةِ الْمَهْرِ مُؤَجَّلا أَوْ مُعَجَّلا يَنْصَرِفُ إلَى النِّكَاحِ ; وَإِنْ لَمْ يَكُنْ الْحَالُ يَدُلُّ عَلَى النِّكَاحِ, فَإِنْ نَوَى وَصَدَّقَهُ الْمَوْهُوبُ لَهُ فَكَذَلِكَ, وَإِنْ لَمْ يَنْوِ يَنْصَرِفْ إلَى مِلْكِ الرَّقَبَةِ اهـ» [فتح القدیر: ۲/۳۴۸ط مصر (القدیم)].

از عبارت «فتح القدیر» معلوم شدکه الفاظ‌کنایه اگر در مورد زن آزاد استعمال شوند نکاح منعقد می‌شود نیازی به وجود قرینه مثل ذکر مهر و غیره نیست زیرا هرگاه این محل صلاحیت معنی حقیقی (تملیک رقبه) را نداشته باشد لفظ‌ کنایه (مثل: بیع‌ و هبه) محمول بر معنی مجازی (عقد نکاح) می‌شود و همین عـدم صلاحیت محل برای معنی حقیقی قرینه است که در اینجا معنی مجازی (عقد نکاح) مراد است بر همین شهود اکتفا می‌کنند حاجت نـصب قرینه نـیست و جواب دلیل «‌هل اعطیتنیها فقال اعطیت ان‌ كان الـمجلس للـوعد فـوعد وان للعقد فنكاح‌» این است که اگر لفظ اول احتمال اسخبار و انشاء عقد هردو را داشت پس می‌بینیـم اگر مجلس برای وعده‌گرفتن است مراد از لفظ اول استخبار است و تنها به لفظ «‌اعطلیت» نکاح منعقد نمی‌شود و اگر مجلس برای عقد نکاح است پس مراد از لفظ اول انشاء عقد نکاح است به لفظ دوم که «‌اعطیت» است ایجاب و قبول هردو موجود گردیده و نکاح منعقد می‌شود و این حکم خاص به الفـاظ کنایات نیست بلکه اگر لفظ صریح باشد همین حکم را دارد.

وفی الهندیة:

«وإذا قال لأب البنت زوجتنی ابنتك وقال ابوالبنت زوجت أو قال نعم، لا یكون نكاحاً إلا أن یقول الرجل بعد ذلك قـبلت لأن قـوله: زوجتنی استخـبار، هكذا في فتاوی قاضیخان» [الهندیة: ۱/۲۷۲].

والله أعلم بالصواب

خدا نظر -‌عفا الله عنه-

دار الافتاء حوزه علمیه دار العلوم زاهدان ۱۵/۷/۱۳۶۴هـ.ش