دلایل عقلى:
اینک به شرح دلایل عقلى و منطقى درباره ربوبیت حق تعالى مىپردازیم.
۱- خداوند به تنهایى آفریدگار هر چیز است و به تعبیرى خلق موجودات، منحصر به ذات یگانه اوست. زیرا این واقعیت نزد تمام انسان‌ها پذیرفته شده است که سواى خداوند متعال هیچ کسى مدعى ابداع و آفرینش نشده و توان آن را ندارد. یعنى سواى خداوند، کسى حتى توان آفریدن کوچک‌ترین موجود عالم، مانند یک تار مو از بدن انسان یا حیوان یا یک پر کوچک پرنده یا یک برگ درخت را ندارد. تا چه رسد به آفریدن یک جسم کامل یا موجود زندهاى که داراى جسم باشد یا جرمى از اجرام کوچک و بزرگ عالم هستى. خداوند متعال درباره اینکه آفرینش و ابداع بطور مطلق از آن اوست، چنین سخن گفته است: ﴿أَلَا لَهُ ٱلۡخَلۡقُ وَٱلۡأَمۡرُۗ تَبَارَكَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾[الأعراف: ۵۴]. «آگاه باشید که تنها او مىآفریند و تنها او فرمان مىدهد. او خداوند با برکت و پروردگار جهانیان است».و در آیه ٩۶ سوره صافات چنین فرموده است:
﴿وَٱللَّهُ خَلَقَكُمۡ وَمَا تَعۡمَلُونَ ٩٦﴾[الصافات: ٩۶]. «خداوند آفریدگار شما و اعمال شماست».و در آیه ۱ سوره انعام در مقام توصیف از خالقیت خود، چنین فرموده است: ﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَجَعَلَ ٱلظُّلُمَٰتِ وَٱلنُّورَ﴾[الأنعام: ۱]. «حمد و ثنا شایسته خدایى است که آسمان‌ها و زمین را آفرید و تاریکى و روشنى را ایجاد کرد». و در آیه ۲٧ سوره روم مىفرماید: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ وَهُوَ أَهۡوَنُ عَلَيۡهِۚ وَلَهُ ٱلۡمَثَلُ ٱلۡأَعۡلَىٰ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ٢٧﴾[الروم: ۲٧].
«خداوند کسى است که ابتدا، همه موجودات عالم هستى را آفریده است و پس از مرگ، دوباره آن‌ها را زنده مىکند، (این کار) دوباره زنده کردن آن‌ها برایش خیلى سهل و آسان است (زیرا کسى که بتواند کارى را در آغاز انجام دهد، قدرت اعاده آن را نیز دارد) بالاترین وصف در آسمان‌ها و زمین، متعلق به خداست و او توانا و فرزانه است».
آیا اینکه خداوند خالق و آفریدگار هر چیزى است، دلیل بر وجود، هستى و ربوبیت او نیست؟
آرى! این امر واضحترین دلیل بر وجود، هستى و ربوبیت اوست، پروردگارا! ما گواه این مدعا هستیم.
۲- دومین دلیل عقلى بر وجود و ربوبیت خداوند متعال، این است که او یگانه روزى دهنده همه موجودات زنده است. هیچ موجود خزنده و جهندهاى در خشکى و دریا و یا موجود پنهانى در شکمها، نیست مگر اینکه خدا روزىاش را مىرساند.
آرى! خداست که راههاى بدست آوردن روزى را به آن‌ها مىآموزد و چگونگى بهرهورى از روزى بدست آمده را به آن‌ها نشان مىدهد، از موریانه بسیار کوچک و حقیر گرفته تا انسان که شریفترین و کامل‌ترین نوع موجودات است، همه و همه در وجود، تکوین و تغذیه خود محتاج و نیازمند ذات یگانه پروردگار هستند.
زیرا خداوند به تنهایى آن‌ها را آفریده و به آن‌ها روزى مىرساند.
آرى! آیات کتاب خداوند نیز مؤید و مؤکد این مطلباند خداوند در آیات ۲۴ تا ۳۰ سوره عبس، مىفرماید: ﴿فَلۡيَنظُرِ ٱلۡإِنسَٰنُ إِلَىٰ طَعَامِهِۦٓ ٢٤ أَنَّا صَبَبۡنَا ٱلۡمَآءَ صَبّٗا ٢٥ ثُمَّ شَقَقۡنَا ٱلۡأَرۡضَ شَقّٗا ٢٦ فَأَنۢبَتۡنَا فِيهَا حَبّٗا ٢٧ وَعِنَبٗا وَقَضۡبٗا ٢٨ وَزَيۡتُونٗا وَنَخۡلٗا ٢٩ وَحَدَآئِقَ غُلۡبٗا ٣٠ وَفَٰكِهَةٗ وَأَبّٗا ٣١﴾[عبس: ۲۴-۳۱]. «انسان باید به غذاى خود به چشم خود بنگرد و درباره آن بیندیشد ما آب را از آسمان بگونه شگفتى مىبارانیم، سپس زمین را مىشکافیم و از هم باز مىکنیم و در آن دانهها را مىرویانیم (که مایه اصلى خوراک انسان است) و (درختان) انگور و گیاهان خوردنى را و درختان زیتون و خرما و باغ‌هاى پر درخت و انبوه و میوه و چراگاه‌ها را (براى استفاده چارپایان شما) مىرویانیم».
و در آیات ۵۳ و ۵۴ سوره طه مىفرماید: ﴿وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجۡنَا بِهِۦٓ أَزۡوَٰجٗا مِّن نَّبَاتٖ شَتَّىٰ ٥٣ كُلُواْ وَٱرۡعَوۡاْ أَنۡعَٰمَكُمۡ﴾[طه: ۵۳-۵۴]. «(خداوند) آب را از آسمان فرو فرستاده، بوسیله آن انواع گیاهان را رویانیدیم، (اى انسان‌ها! از این فرآوردههاى گیاهى هم) خودتان بخورید و هم چارپایان خود را (در آن) بچرانید».
در آیه ۲۲ سوره حجر، مىفرماید: ﴿فَأَنزَلۡنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَسۡقَيۡنَٰكُمُوهُ وَمَآ أَنتُمۡ لَهُۥ بِخَٰزِنِينَ﴾[الحجر: ۲۲]. «و از (ابرهاى بهم پیوسته) آسمان آب مىبارانیم و شما را بدان سیراب مىکنیم و شما قادر به ذخیره سازى و نگهدارى آن (در فضا و زمین) نیستید».
و در آیه ۶ سوره هود مىفرماید: ﴿وَمَا مِن دَآبَّةٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ إِلَّا عَلَى ٱللَّهِ رِزۡقُهَا وَيَعۡلَمُ مُسۡتَقَرَّهَا وَمُسۡتَوۡدَعَهَا﴾[هود: ۶]. «هیچ جنبدهاى در زمین نیست مگر اینکه روزى آن بر عهده اللّه است (خدا روزى مناسب هر یک را در دریا و خشکى میرساند) و محل زیست (دوران حیات) و محل دفن (پس از مرگ) او را مىداند».
آرى! وقتى بدون هیچ اختلاف و مجادلهاى ثابت شد که روزى دهندهاى جز ذات یگانه او وجود ندارد، این خود دلیل آن است که او یگانه آفریدگار و پروردگار مخلوقات خود نیز مىباشد.
۳- فطرت سالم بشر خود بخود شاهد و گواه ربوبیت حق تعالى است. و با فریادى رسا، این حقیقت را به انسان‌ها گوشزد مىکند، زیرا هر انسانى که داراى فطرت سالم بوده و از فساد و انحراف فطرت محفوظ و مصون مانده باشد، بیدرنگ در برابر خداوند قدرتمند و توانا و بى‌نیاز، احساس ضعف و ناتوانى مىکند، و خود را مطیع تصرفات و تدابیر او مىداند و بدون هیچ تردید و واهمهاى با صداى بلند، ندا سر مىدهد که آن ذات مستغنى و قدرتمند، همان اللّه است که رب او و رب هر موجود دیگر مىباشد.
هرچند که این واقعیت، مسلم و پذیرفته شده است، و هر کسى که داراى فطرت سالم بوده و اندک بهرهاى از خود برده باشد، در مورد آن اختلاف نظر پیدا نمىکند، ولى باز هم براى روشن شدن بیشتر مطلب، آیاتى از قرآن کریم که حامل اعترافات مشرکان و بت پرستان است، در اینجا ذکر مىگردد. در آیه ٩ سوره زخرف، حق تعالى چنین مىفرماید: ﴿وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡعَلِيمُ ٩﴾[الزخرف: ٩]. «(اى رسول!) اگر از مشرکان بپرسى که چه کسى آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟ قطعا خواهند گفت: خداوند توانا و دانا آن‌ها را آفریده است».در آیه ۶۱ سوره عنکبوت آمده است: ﴿وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ لَيَقُولُنَّ ٱللَّهُ﴾[العنکبوت: ۶۱]. «اگر از آنان (مشرکان) سوال کنى که چه کسى آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟ و خورشید و ماه مسخر فرمان کیست؟ بیقین خواهند گفت: اللّه آن‌ها را آفریده است».
در آیات ۸۶ و ۸٧ سوره مؤمنون مىفرماید: ﴿قُلۡ مَن رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ ٱلسَّبۡعِ وَرَبُّ ٱلۡعَرۡشِ ٱلۡعَظِيمِ ٨٦ سَيَقُولُونَ لِلَّهِۚ قُلۡ أَفَلَا تَتَّقُونَ ٨٧﴾[المؤمنون: ۸۶-۸٧]. «(اى پیامبر!) بگو: پروردگار آسمان‌هاى هفتگانه و صاحب عرش عظیم، چه کسى است؟ البته جواب خواهند داد که اللّه است».
۴- دلیل چهارم ربوبیت حق تعالى، این است که مالکیت و تصرف مطلق در هر چیز و تدبیر تمام امور عالم، منحصر به ذات یگانه اوست. زیرا همه انسان‌ها این واقعیت انکار ناپذیر را مىدانند که بشر مانند سایر موجودات زنده، در این جهان بمعنى واقعى کلمه، مالک هیچ چیز نیست.
زیرا نخستین بار که قدم به جهان هستى گذاشته، با بدن لخت و عریان آمده و هیچ چیز همراهش نبوده است. و زمانى که دنیا را ترک مىکند، جز کفن چیز دیگرى از متاع و کالاى دنیا نیز همراه خود نمىبرد.
با این وصف چگونه مىتوان گفت که: انسان به معنى واقعى کلمه در این جهان هستى مالک چیزى است؟
وقتى انسان که اشرف مخلوقات عالم است، در این جهان مالکیتى ندارد، این سؤال پیش مىآید که در واقع مالک چه کسى است؟ در پاسخ باید گفت: بىگمان مالک واقعى فقط خداست. و در این مورد جایى هیچ تردید و سخنى وجود ندارد. همانگونه که مالکیت جهان هستى، منحصر به ذات یگانه حضرت حق است، پس تصرف و تدبیر در کلیه شئون کاینات نیز خاص خداست. سوگند به ذات یگانه خداوند که صفات ربوبیت هم، همینهاست. یعنى خلق، رزق مالکیت، تصرف و تدبیر. در دوره باستان هم حتى بتپرستان به این صفات حق تعالى معترف بودند و به تعبیر دیگر، ربوبیت خدا را قبول داشتند. این مطلب در چندین سوره قرآن ذکر شده است. از جمله در آیات ۳۱ سوره یونس در این باره چنین مىفرماید: ﴿قُلۡ مَن يَرۡزُقُكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ أَمَّن يَمۡلِكُ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡأَبۡصَٰرَ وَمَن يُخۡرِجُ ٱلۡحَيَّ مِنَ ٱلۡمَيِّتِ وَيُخۡرِجُ ٱلۡمَيِّتَ مِنَ ٱلۡحَيِّ وَمَن يُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَۚ فَسَيَقُولُونَ ٱللَّهُۚ فَقُلۡ أَفَلَا تَتَّقُونَ ٣١ فَذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمُ ٱلۡحَقُّۖ فَمَاذَا بَعۡدَ ٱلۡحَقِّ إِلَّا ٱلضَّلَٰلُ﴾[یونس: ۳۱].
«(اى پیامبر از مشرکان) سؤال کن: چه کسى از آسمان (بوسیله نور خورشید و باران) و از زمین (بوسیله فعل و انفعالات خاک و رویش گیاهان و درختان و میوه آن‌ها) به شما روزى میرساند؟ چه کسى مالک چشم و گوشهاست (به آن‌ها نیروى بینایى و شنوایى مىدهد)؟ چه کسى زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون مىآورد (حیات و ممات دست کیست)؟ و چه کسى امور (جهان و جهانیان) را مىگرداند؟ (پاسخ خواهند داد که) خداوند است. آنگاه به آنان بگو: (پس) چرا از معصیت خداوند نمىترسید؟ چنین خدایى پروردگار بحق شماست. (پس آیا) بعد از حق، سواى گمراهى چیزى وجود دارد؟».