ماده یازدهم: وتر، سنت فجر و دیگر سنن مؤکده و نوافل:
وتر، حکم و تعریف آن:
وتر سنت مؤکدّه و واجب است، که نباید ترک داده شود.
به یک رکعت نمازى که در پایان نوافل عشاء خوانده مىشود، وتر مىگویند. در حدیث آمده است: «صَلَاةُ اللَّيْلِ مَثْنَى مَثْنَى فَإِذَا خَشِيَ أَحَدُكُمْ الصُّبْحَ صَلَّى رَكْعَةً وَاحِدَةً تُوتِرُ لَهُ مَا قَدْ صَلَّى» (بخاری). «نماز شب دو رکعت دو رکعت خوانده شود، هرگاه خطر وارد شدن وقت صبح باشد، یک رکعت اضافى بخواند و این وتر او محسوب مىشود».
آنچه که قبل از وتر مطلوب است: بهتر است که قبل از نماز وتر از دو رکعت تا ده رکعت نفل خوانده، آنگاه نماز وتر خوانده شود، عمل رسول اللّهصبر همین منوال بوده است.
وقت نماز وتر:
وقت نماز وتر از وقت نماز عشاء شروع مىشود تا اندکى قبل از طلوع فجر ادامه دارد، البته اگر وتر در پایان شب خوانده شود بهتر است. مگر اینکه احتمال خواب رفتن وجود داشته باشد در حدیث آمده است: «مَنْ ظَنَّ مِنْكُمْ أَنْ لاَ يَسْتَيْقِظَ آخِرَهُ فَلْيُوتِرْ أَوَّلَهُ وَمَنْ ظَنَّ مِنْكُمْ أَنَّهُ يَسْتَيْقِظُ آخِرَهُ فَلْيُوتِرْ آخِرَهُ فَإِنَّ صَلاَةَ آخِرِ اللَّيْلِ مَحْضُورَةٌ وَهِىَ أَفْضَلُ» (احمد). «هرکس احتمال مىدهد که در آخر شب خواب مىرود، در اول شب وتر را بخواند، اما اگر احتمال مىدهد که در پایان شب بیدار مىشود، وتر را به تأخیر بیندازد، زیرا که آخر شب موقع حضور فرشتگان است و خواندن نماز در پایان شب بهتر است».
اگر کسى خواب رفت و تا صبح وتر نخواند:
اگر شخصى خواب رفت و نماز وترش فوت شد، قبل از نماز فجر آن را قضا بیاورد. در حدیث آمده است: «إِذَا أَصْبَحَ أَحَدُكُمْ وَلَمْ يُوتِرْ فَلْيُوتِرْ» (مسلم). «مَنْ نَامَ عَنْ الْوِتْرِ أَوْ نَسِيَهُ فَلْيُصَلِّ إذَا أَصْبَحَ أَوْ ذَكَرَ» «هر گاه کسى از شما بدون اینکه وتر را خوانده باشد وارد صبح گردید، وترش را قضا آورد». «هرکس خواب رفت یا وترش را فراموش کرد، هرگاه بیادش آمد».
قرائت در وتر:
مستحب است که در دو رکعت قبل از وتر، سوره اعلى و سوره کافرون خوانده شوند و در یک رکعت وتر، سوره اخلاص و معوذتین (سورههاى خلق و ناس) خوانده شوند. (البته بعد از سوره فاتحه)
(حدیث قراءة در وتر را بگونهاى که بیان گردید. ابو داود نسائى و احمد روایت کردهاند). کراهیت تعدد وتر:
بنابر حدیث «لَا وِتْرَانِ فِي لَيْلَةً» بیش از یک بار وتر خواندن در یک شب مکروه است. هرکس وترش را در اول شب خوانده و در پایان شب براى نماز شب و نفل بیدار مىشود، تنها نفل بخواند و وتر را اعاده نکند.
سنت فجر و حکم آن:
دو رکعت سنت فجر مانند وتر سنت مؤکده مىباشند. وتر آخرین نماز شب و دو رکعت سنت فجر نخستین نماز روز است، رسول اکرمصعملا بر دو رکعت فجر تأکید داشت و هیچگاه آن‌ها را ترک ننمود و در مورد آن‌ها فرموده است: «لاَ تَدَعُوا رَكْعَتَىِ الْفَجْرِ وَإِنْ طَرَدَتْكُمُ الْخَيْلُ» (احمد و ابوداود). «دو رکعت فجر را ترک نکنید و لو اینکه اسبهاى جنگى دشمن بر شما هجوم بیاورند».
وقت سنت‌هاى فجر:
وقت سنت‌هاى فجر، بعد از طلوع فجر و قبل از نماز مىباشد. اگر کسى خواب رفت یا سنت فجر را فراموش کرد، هر وقت بیاد افتاد آن‌ها را بخواند، البته قبل از زوال آفتاب، اگر تا زوال آفتاب قضا آورده نشدند. ساقط مىگردند، یعنى بعد از زوال آفتاب خوانده نشود. رسول اکرمصمىفرماید: «مَنْ لَمْ يُصَلِّ رَكْعَتَىِ الْفَجْرِ حَتَّى تَطْلُعُ الشَّمْسُ فَلْيُصَلِّهِمَا» (مسلم). «هرکس تا طلوع شمس دو رکعت سنت فجر را نخوانده باشد، آن‌ها را قضا بیاورد». علاوه بر این رسول اکرمصدر جریان غزوهاى همراه با اصحاب و یارانش خواب رفتند و تا طلوع آفتاب بیدار نشدند، بعد از طلوع آفتاب از آنجا حرکت کرده و پس از پیمودن فاصله اندکى به حضرت بلال امر کرد تا اذان گوید، بعد از اذان دو رکعت سنت فجر را خوانده و سپس فرض صبح را قضا آوردند.
نحوه خواندن سنت فجر:
دو رکعت سنت فجر مختصر و کوتاه خوانده شود، بعد از فاتحه سوره «الکافرون» و «اخلاص» آهسته خوانده شوند حتى اگر تنها به فاتحه اکتفا کند مانعى ندارد، زیرا از حضرت عایشهلروایت است که: رسول اکرمصدو رکعت فجر را چنان مختصر و کوتاه مىخواند که من فکر مىکردم حتى سوره فاتحه را کامل نخوانده است. (مؤطأ امام مالک). و در روایتى دیگر أمالمومنین مىفرماید: رسول اکرمصدر دو رکعت سنت فجر سوره «الکافرون» و «اخلاص» را مىخواند. (مسلم).
رواتب:
رواتب به سنتهایى گفته مىشود که قبل و بعد از فرایض خوانده مىشوند، و آن‌ها عبارتند از: دو رکعت قبل از ظهر، دو رکعت قبل از عصر، دو رکعت بعد از مغرب و دو رکعت یا چهار رکعت بعد از عشاء. از حضرت عبداللّه بن عمربروایت است که مىگوید: «ده رکعت را از رسول اکرمصبیاد دارم، دو رکعت قبل از ظهر و دو رکعت بعد از ظهر، دو رکعت بعد از مغرب که اغلب در خانه آن‌ها را مىخواند و دو رکعت قبل از صبح» (متفق علیه). و از حضرت عایشهلروایت است که رسول اکرمصمىفرماید: «ما بَيْنَ كُلُّ أذَانَيْنِ صَلَاٌة» «میان هر اذان و اقامه نمازى وجود دارد»، (متفق علیه). و مىفرماید: «رَحِمَ اللّهُ اِمرءًا صَلَّى أَرْبَعًا قَبْلَ الْعَصْرِ» «خداوند بیامرزد کسى که قبل از عصر چهار رکعت مىخواند». (ترمذی).
تطوع یا نفل مطلق:
فضائل نفل:
ثواب و اجر معنوى نمازهاى نفل بسیار زیاد است. رسول اکرمصمىفرماید: «مَا أَذِنَ اللَّهُ لِعَبْدٍ فِى شَىْءٍ أَفْضَلَ مِنْ رَكْعَتَيْنِ يُصَلِّيهِمَا وَإِنَّ الْبِرَّ لَيُذَرُّ عَلَى رَأْسِ الْعَبْدِ مَا دَامَ فِى صَلاَتِهِ» (ترمذی). «بهترین هدیه خداوند براى بنده دو رکعت نفل است که آن‌ها را بجا مىآورد، و تا بنده در حال نماز است رحمتهاى الهى بر او مىبارد». رسول اکرمصخطاب به شخصى که خواستار همراهى او در بهشت شد، فرمود: «أَعِنِّىْ عَلى نَفْسِكَ بِكَثْرةِ السُّجُودِ» (مسلم). «مرا یارى کن به کثرت سجده ات (و به من ملحق شو)».
حکمت و فلسفه نمازهاى نفل:
از جمله فلسفه نمازهاى نفل، این است که کمبودهاى موجود در فرائض را جبران مىکند. رسول اکرمصمىفرماید: «إِنَّ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ النَّاسُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الصَّلاَةُ. قَالَ يَقُولُ رَبُّنَاﻷلِمَلاَئِكَتِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ: انْظُرُوا فِى صَلاَةِ عَبْدِى أَتَمَّهَا أَمْ نَقَصَهَا فَإِنْ كَانَتْ تَامَّةً كُتِبَتْ لَهُ تَامَّةً وَإِنْ كَانَ انْتَقَصَ مِنْهَا شَيْئاً قَالَ: انْظُرُوا هَلْ لِعَبْدِى مِنْ تَطَوُّعٍ فَإِنْ كَانَ لَهُ تَطَوُّعٌ قَالَ أَتِمُّوا لِعَبْدِى فَرِيضَتَهُ مِنْ تَطَوُّعِهِ. ثُمَّ تُؤْخَذُ الأَعْمَالُ عَلَى ذَلِكُمْ» (ابوداود وهو حسن). «روز قیامت نخستین سوال در باره نماز است خداوند به فرشتگان مىگوید: ببینید نماز بنده من کامل است یا ناقص؟ اگر کامل باشد، کامل نوشته مىشود. اما اگر ناقص باشد، مىفرماید: ببینید بندهى من نوافل دارد اگر در نامه اعمال او نوافل باشد، مىفرماید: نقص فرایض را بوسیله نوافل جبران کنید، در مورد سایر اعمال نیز چنین عمل مىشود».
(شاعر شیرن سخن با استعانت از این حدیث شعر زیرا را سروده است:
روز محشر که جان گداز بود
اولین پـرسـش از نمـاز بـود
(مترجم).
وقت نوافل:
بجز پنج وقت در طول تمام شب و روز مىتوان نماز نفل را خواند، و آن پنج وقت عبارتاند از:
۱- بعد از فجر تا طلوع شمس
۲- از طلوع شمس تا بلند شدن آفتاب به مقدار یک نیزه
۳- عین موقع استواء شمس یعنى نیمروز
۴- بعد از عصر موقعى که آفتاب به زردى مىگراید
۵- از زرد شدن آفتاب تا غروب
رسول اکرمصخطاب به عمروبن عبسه که درباره اوقات نماز سوال کرده بود، فرمود: «نماز صبح را بخوان و بعد تا طلوع آفتاب و مرتفع شدن آن خود دارى کن چون خورشید میان دو شاخ شیطان طلوع مىکند و خورشیدپرستان آفتاب آن را مىپرستند، سپس نماز بخوان، زیرا در این نماز فرشتگان حضور مىیابند. همچنین پس از ارتفاع خورشید تا استوا وقت نماز است ولى بوقت استوا نمیروز نماز نخوان، زیرا که آتش دوزخ در این لحظه شعلهور مىشود، هرگاه سایه جلو مىآید، نماز بخوان، در نمازى که در این وقت خوانده مىشود، فرشتگان حضور پیدا مىکنند، از زوال خورشید گرفته تا نماز عصر وقت نفل است. پایان عصر که آفتاب به زردى مىگراید تا غروب از خواندن نماز خود دارى کن، زیرا که آفتاب میان دو شاخ شیطان غروب مىکند، و آفتاب پرستان آن را پرستش مىکنند». (مسلم).
نشستن درنمازهاى نفل:
خواندن نوافل در حال نشستن جایز است، البته کسى که نوافل را در حال نشستن مىخواند نصف اجر و پاداش را نسبت به کسى که نفلها را ایستاده مىخواند مىبرد، رسول اکرمصمىفرماید: «صلاةُ الرَّجُلِ قَاعِدًا نِصْفُ الصَّلاةِ»(متفق علیه). «نماز مرد در حال نشسته، نصف نماز است».
اقسام نفل:
۱- تحية المسجد: رسول اکرمصمىفرماید: «إِذَا دَخَلَ أَحَدُكُمُ الْمَسْجِدَ فَلا يَجْلِسْ حَتَّى يُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ» (الشیخان). «هرگاه کسى از شما وارد مسجد شد تا دو رکعت نخوانده است ننشیند».
۲- نماز چاشت: نماز چاشت، چهار الى هشت رکعت مىباشد، در حدیث قدسى آمده است، خداوند مىفرماید: «يَا ابْنَ آدَمَ، ارْكَعْ لِي أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ أَكْفِكَ آخِرَهُ» (احمد، ابوداود و ترمذى). «اى فرزند آدم در ابتداى روز چهار رکعت براى من بخوان، تا پایان روز تو را بیمه خواهم کرد».
۳- تراویح رمضان: رسول اکرمصمىفرماید: «مَن قامَ رَمَضانَ إِيْمانًا وَاِحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنْبِهِ» (بخاری). «هرکس رمضان را بر مبناى ایمان و بخاطر ثواب روزه گیرد، تمام گناهان گذشتهاش بخشوده خواهند شد».
۴- دو رکعت بعد از وضوء: رسول اکرمصمىفرماید: «لاَ يَتَوَضَّأُ رَجُلٌ مُسْلِمٌ فَيُحْسِنُ الْوُضُوءَ فَيُصَلِّى صَلاَةً إِلاَّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الصَّلاَةِ الَّتِى تَلِيهَا» (مسلم). «شخص مسلمان هرگاه وضو کند و تمام آداب وضو را رعایت کند، خداوند تمام گناهانى را که از وقت نماز گذشته تا وقت این وضو مرتکب شده است، مورد عفو قرار مىدهد».
۵- دو رکعت توبه: رسول اکرمصمىفرماید: «مَا مِنْ رَجُلٍ يُذْنِبُ ذَنْبًا فَيَتَوَضَّأُ فَيُحْسِنُ الْوُضُوءَ ثُمَّ يُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ إِلاَّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ» (ترمذی حدیث حسن). «هرگاه بندهاى که مرتکب گناه شده، برخیزد و دو رکعت نماز بخواند و توبه نماید، خداوند گناهان او را خواهد بخشید».
۶- دو رکعت در مسجد محل به هنگام بازگشت از سفر رسول اکرمصاین دو رکعت را مىخواند. از حضرت کعب بن مالکس روایت است مىفرماید:«كانَ النَّبِىُّ جإِذَا قَدِمَ مِنْ سَفَرِهِ بَدَأَ بِالْمَسْجِدِ فَرَكَعَ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ» (شیخان). «هرگاه رسول اکرمصاز مسافرت بر مىگشت، نخست به مسجد مىرفت دو رکعت نماز مىخواند بعد به خانه مىآمد».
٧- دو رکعت نماز قبل از مغرب، رسول اکرمصمىفرماید: «صَلُّوا قَبْلَ الْمَغْرِبِ، صَلُّوا قَبْلَ الْمَغْرِبِ ثُمَّ قَالَ فِي الثَّالِثَةِ لِمَنْ شَاءَ» (بخاری). «دو رکعت قبل از مغرب را بخوانید، بعد فرمود: این دو رکعت اختیارى است».
۸- دو رکعت نماز استخاره: رسول اکرمصمىفرماید: هرگاه قصد انجام کارى را کردید، دو رکعت نماز جدا از فرض خوانده و این دعا را بخوانید: پروردگارا من بوسیله علم و قدرتت از تو طلب خیر دارم، فضل و کرم بى‌پایان تو را خواستارم، همانا شما توانا و من ناتوانم، شما دانا و من نادانم، شما داناى هر پنهان هستى، پروردگارا! اگر این کار (در اینجا همان کارى را که مىخواهد انجام میدهد نام ببرد) براى دین، دنیا، زندگى و عافیت من خیر وخوبى را همراه دارد، آن را براى من آسان و مقدور بگردان، و اگر براى دین، دنیا، زندگى و آخرت من ضرر و زیانى در بر دارد، آن را از من و مرا از آن منصرف بگردان و آنچه را که به نفع من باشد مقدر کن و از من خشنود باش». (بخاری).
٩- نماز حاجت: نماز حاجت این است، که انسان برآورده شدن نیازش را از خداوند بخواهد، رسول خدا مىفرماید: «مَنْ تَوَضَّأَ فَأَسْبَغَ الْوُضُوءَ ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ يُتِمُّهُمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ مَا سَأَلَ مُعَجِّلاً أَوْ مُؤَخِّراً» «هرکس وضویش را کامل سازد، پس دو رکعت نماز نفل بصورت کامل ادا نموده و دست به دعا شود هر چه بخواهد خداوند دیر یا زود به او خواهد داد». (احمد با سند صحیح).
۱۰- نماز تسبیح: نماز تسبیح چهار رکعت است و به ترتیب زیر خوانده مىشود. در هر رکعت بعد از قرائت ۱۵ مرتبه «سُبْحَانَ اللّهِ، اَلْحَمْدُللّهِ، لَا إِلهَ إلَّا اللّهُ وَاللّهُ أَكْبَر» گوید: در رکوع ۱۰ مرتبه و بعد از رکوع ۱۰ مرتبه، در سجده ۱۰ مرتبه و در میان دو سجده ۱۰ بار همچنین در جلسه استراحت میان دو رکعت ۱۰ بار، کلمات مذکور را بگوید. بدین ترتیب در هر رکعت ٧۵ تسبیح گفته مىشود. رسول اکرمصخطاب به عمویش حضرت عباسس فرمود: اى عباس! عموجان! آیا به تو چیزى نبخشم ... تا آخر حدیث» رسول اللّه در این حدیث نحوه خواندن نماز تسبیح را به ایشان آموخت و فرمود: «إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُصَلِّيَهَا فِى كُلِّ يَوْمٍ مَرَّةً فَافْعَلْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَفِى كُلِّ جُمُعَةٍ مَرَّةً فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَفِى كُلِّ شَهْرٍ مَرَّةً فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَفِى كُلِّ سَنَةٍ مَرَّةً فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَفِى عُمُرِكَ مَرَّةً» «اگر برایت مقدور بود، روزانه یکبار آن را بخوان اگر نتوانستى، هفتهاى یک بار، و اگر نشد، در سال یک بار و اگر مقدور بود در عمر یک بار بخوان». (ابوداود و غیره).
۱۱- سجده شکر: هرگاه مسلمان به نعمتى دست یابد یا از آفتى نجات پیدا کند، بخاطر سپاس از خداوند دو رکعت نماز مىخواند. زیرا رسول اکرمصهرگاه به نعمتى دست مىیافت و خبر خوشى به ایشان مىرسید، بمنظور سپاس از خداوند دو رکعت نماز نفل مىخواند. روى همین اساس وقتى جبرائیل باو خبر داد، هرکس براى تو یک بار درود بفرستد، خداوند ده بار براى او درود مىفرستد، به سجده افتاد و دو رکعت نماز شکر ادا کرد. (احمد).
۱۲- سجده تلاوت: این سجده سنت مىباشد. رسول اکرمصمىفرماید: «إِذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ اعْتَزَلَ الشَّيْطَانُ يَبْكِى يَقُولُ يَا وَيْلَهُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ فَسَجَدَ فَلَهُ الْجَنَّةُ وَأُمِرْتُ بِالسُّجُودِ فَعَصَيْتُ فَلِىَ النَّارُ» (مسلم). «هرگاه ابن آدم آیهاى سجده را بخواند، شیطان از او فاصله گرفته و گریه مىکند، و مىگوید: واى بر من، آدم مأموریت یافت که سجده کند، سجده کرد و به بهشت رفت و من مأموریت یافتم که سجده کنم، نافرمانى کردم و به دوزخ رفتم».
هرگاه انسان آیه سجده را بخواند یا آن را از دیگرى بشنود، باید به سجده رود و به هنگام رفتن به سجده و بلند شدن از آن تکبیر گوید، در سجده این دعا را بخواند «سَجَدَ وَجْهِى لِلَّذِى خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ شَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ بِحَوْلِهِ وَقُوَّتِهِ فَتَبَارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِيْنَ» بهتر است که سجده کننده با وضو و رو به قبله باشد.
در پانزده آیه در قرآن سجده لازم است، حضرت بن عمرو بن عاصس مىفرماید: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ جأَقْرَأَهُ خَمْسَ عَشْرَةَ سَجْدَةً فِى الْقُرْآنِ مِنْهَا ثَلاَثٌ فِى الْمُفَصَّلِ وَفِى سُورَةِ الْحَجِّ سَجْدَتَانِ» (ابوداود). «رسول اکرمصپانزده سجده را در قرآن خوانده است از آنجمله سه سجده در سورههاى مفصل و دو در سوره حج وجود دارد».