حقوق و احترام مسلمان بر مسلمان دیگر:
مسلمان نسبت به حقوق و وظایف، برادر مسلمانش ایمان دارد، خود را پاى بند و ملزم به احترام و اداى حقوق برادر مسلمان مىداند. مسلمان بر این باور است که اداى احترام و حقوق برادر مسلمان عبادت و نزدیکى به خدا است، مسلمان را با خداى سبحان نزدیک مىکند، زیرا این حقوق و آداب را خداوند واجب کرده است، بناباین باید بخاطر دستور خدا آن‌ها را رعایت نمود.
این آداب و حقوق بشرح زیر هستند:
۱- موقع ملاقات با برادر مسلمان قبل از هر چیز به او سلام کند و بگوید: «السلام عليكم ورحمة اللّه» و باوى مصافحه کند. جواب سلام چنین داده شود. «وعليكم السلام ورحمة اللّه وبركاته» زیرا خداوند مىفرماید: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٖ فَحَيُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآ﴾[النساء: ۸۶]. «هرگاه به شما سلام گفته شد، در جواب آن کلماتى بهتر گفته شود یا بهمان اندازه اکتفا شود». رسول اکرمصفرمودند: «سوار به پیاده و پیاده بر کسانى که نشستهاند و آنانى که تعدادشان کم‌تر است، به کسانى که تعدادشان بیشتر است، سلام گویند». و فرمود: «السلام علیکم بگوئید، به کسانى که آنان را مىشناسید یا نمىشناسید». (متفق علیه). و فرمود: «هرگاه دو مسلمان با هم مصافحه کنند گناهان صغیره ایشان بخشوده مىشود، قبل از اینکه از هم جدا شوند». (متفق علیه). و فرمود: «من بدا بِالْكلَامِ قَبْلَ السَّلامِ فَلاَ تُجِيْبُوهُ حَتَّى يَبْدَأَ بِالسَّلاَمِ» «هرکس قبل از سلام گفتن شروع به سخن کند، با وى صحبت نکنید». (طبرانى و ابونعیم).
۲- وقتى برادر مسلمانى عطسه مىزند «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ» مىگوید، در جواب عطسه او «يَرْحَمُكَ اللّهُ» خداوند بر تو رحم کند، گفته شود و عطسه کننده، در جواب او بگوید: «يغفر اللّه لى ولك» یا اینکه «يَهْدِيْكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ» خداوند مرا و تو را مورد مغفرت قرار بدهد یا اینکه خداوند شما را اصلاح کرده، هدایتتان کند. زیرا رسول اکرمصفرمود: «هرگاه کسى از شما عطسه زند، شنونده برایش، «يَرْحَمُكَ اللَّهُ» گوید، و وقتى شنونده «يَرْحَمُكَ اللَّهُ» گفت، عطسه زننده در جواب او «يَهْدِيْكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ» گوید». (بخارى). از حضرت ابوهریرهس روایت است که رسول اکرمصهرگاه عطسه مىزد، دست مبارک یا گوشه چادرش را روى دهن قرار مىداد و بدینوسیله صدایش را کم مىکرد. (متفق علیه).
۳- وقتى مسلمانى مریض شود، برادر مسلمان دیگر باید در حق او دعاى صحت نموده و عیادتش کند، زیرا در حدیث آمده است: «هر مسلمان بر مسلمان دیگرى پنج حق دارد:
۱- جواب دادن سلام،
۲- عیادت بیمار،
۳- تشیع جنازه،
۴- پذیرفتن دعوت،
۵- جواب گفتن به عطسه». (متفق علیه).
حضرت براءبن عازبس مىگوید: رسول اکرمصما را به عیادت بیمار، تشییع جنازه، جواب دادن عطسه، برى کردن حالف، (نگذارد که در سوگندش حانث شود) یارى رساندن به ستمدیدگان، پذیرفتن دعوت و پخش کردن و به کثرت گفتن «السلام عليكم» امر مىکرد. و فرمودند: «بیماران را عیادت کنید، گرسنگان را و طعام دهید و در آزادى اسیران بشتابید» (بخارى). از حضرت امالمؤمنین، عائشهلروایت است: رسول اکرمصبراى عیادت اعضاى فامیلش تشریف مىبرد و دست راستش را روى بیمار مىمالید و مىفرمود: «اللَّهُمَّ رَبَّ النَّاسِ أَذْهِبِ الْبَاسَ، اشْفِهِ وَأَنْتَ الشَّافِى، لاَ شِفَاءَ إِلاَّ شِفَاؤُكَ، شِفَاءً لاَ يُغَادِرُ سَقَمًا» (متفق علیه).
«بارالها! اى پروردگار مردم، مشکل را بر طرف کن، شفا و تندرستى بیار، تو شفا دهندهاى، جز شفاى توشفائى نیست، شفائى که تمام بیمارىها را از بین ببرد».
۴- این حق مسلمان بر مسلمان است که به هنگام وفاتش در نماز جنازه و مراسم تکفین و تدفین او شریک شوند. زیرا رسول اکرمصفرمود: هر مسلمان بر مسلمان دیگرى پنج حق دارد.
۱- جواب دادن سلام، ۲- عیادت بیمار، ۳- تشییع جنازه، ۴- پذیرفتن دعوت ۵- جواب گفتن به کسى عطسه مىزند ۵- برى کردن در سوگند، یعنى اینکه مسلمانى سوگند یاد کرد، فلان کار را انجام مىدهم، اگر عمل خلاف شرع نباشد، بر دیگر مسلمانان لازم است که در جهت تبرئه کسى که سوگند یاد کرده بکوشند تا او حانث نگردد. زیرا در حدیثى که از حضرت براءبن عازبس نقل شده، آمده است. که رسول اکرمصما را براى ابراء مقسم (برى کردن حالف) امر مىکرد.
۵- هرگاه برادر مسلمان از برادر مسلمانش در مورد مسئلهاى مشوره کند و جویاى خیر و صلاح شود، لازم است که راه خیر و صلاح به او گفته شود و دیدگاههاى مفید برایش ارائه گردد، یعنى آنچه را شخص مورد مشوره براى خود مفید مىداند، همان را به کسى که جویاى مشوره است، ارائه دهد. زیرا رسول اکرمصفرمود: هرگاه برادر مسلمان از شما جویاى خیر و مشورت شود، آنچه را که خیر و صلاح مىدانید، باو ارائه دهید. و در حدیثى دیگر آمده است: که «دین یعنى خیرخواهى از ایشان سوال شد، خیر خواهى براى چه کسانى؟ فرمود: براى خداوند، براى کتاب او و رسولش، و براى ائمه مسلمانان و توده مردم» (بخارى).
۶- هر آنچه را که مسلمان براى خود مىپسندد، براى مسلمان دیگر نیز بپسندد و هرآنچه را که براى خود دوست ندارد، براى مسلمان دیگر نیز دوست نداشته باشد.
(هر بد که بخود نمىپسندى، با کسى مکن اى برادر من (سعدى) مترجم) زیرا رسول اکرمصفرمود: «لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَيَكْرَهُ لَهُ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ» «مؤمن بودن بطور کامل و بمعنى واقعى کلمه منوط به این است که براى دیگران پسند کنید آنچه را که براى خودتان مىپسندید، و دوست نداشته باشید براى دیگران آنچه را که براى خودتان دوست نمىپسندید». (متفق علیه). در حدیثى دیگر آمده است: مسلمانان در محبت و دوستى، عطوفت و مهربانى، با همدیگر مانند جسد واحد هستند، هرگاه یک عضو از بدن دچار ناراحتى شود، سایر اعضاء آن احساس ناراحتى نموده دچار تب مىشوند. و فرمود:
مؤمنبراى(بنى آدم اعضاى یکپیکرند
که در آفرینش زیک گوهرند
چو عضوى بدرد آوردروزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بىغمى
نشاید که نامت نهند آدمى)
مؤمن بمنزله ساختمان است که هر بخش آن موجب تقویت بخش دیگر آن است.
٧- بر مسلمان واجب است که مسلمان دیگر را در موقع نیاز و ضرورت کمک کند و او را بىیار و مددگار نگذارد. زیرا در حدیث آمده است: «برادرت را یارى کن خواه ستمکار باشد یا ستمدیده» از رسول اکرمصچگونگى کمک به ستمکار سوال شد فرمود: دست او را بگیر و از ادامه ظلم و ستم اورا منع کن. (متفق علیه). و فرمود: «هر مسلمان که مسلمان دیگر را که حرمت و آبرویش در خطر باشد، کمک کند، خداوند در مواردى که او نیاز به کمک داشته باشد، او را کمک ویارى مىکند». (احمد). و فرمود: «هرکس از حیثیت و آبروى مسلمان دفاع کند، خداوند روز قیامت آتش دوزخ را از وى دور خواهد کرد». (احمد).
۸- مسلمان نباید مسلمان دیگرى را اذیت و آزار برساند از تعرض به مال و حیثیت و آبروى مسلمان جدا خوددارى شود، زیرا در حدیث آمده است: «كُلُّ الْمُسْلِمِ عَلى الْمُسلِمِ حَرامٌ، دَمُهُ وَمَالُهُ وَعِرْضُهُ» «همه چیز مسلمان بر مسلمان دیگر حرام و محترم است، خونش، مالش و حیثیت و آبرویش». (مسلم). مسلمان بر مسلمان دیگر حرام است. و فرمود: براى هیچ مسلمانى جایز نیست که مسلمان دیگرى را دچار رعب و وحشت کند. براى مسلمان جایز نیست که با نگاه قهرآمیز که موجب اذیت و آزار است، بسوى مسلمانى دیگر نگاه کند» (احمد، ابوداود). و فرمود: «إنَّ اللّهَ يَكْرَهُ أَذَى الْمُؤْمِن» (احمد). «خداوند اذیت و آزار مؤمنان را نمىپسندد». و فرمود: مسلمان بمعنى واقعى کلمه کسى است که سایر مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند. (متفق علیه). و فرمود: مؤمن واقعى کسیست که سایر مؤمنان درباره مال و جانهاىشان او را امین بدانند. (احمد، ترمذى و حاکم).
٩- انسان مسلمان در برابر مسلمان باید فروتن باشد، و فخر فروشى نکند، جایز نیست که یک مسلمان، مسلمان دیگرى را از جاى مباحش که از پیش آنجا نشسته و اشغالش کرده است، بلند کند و خود در آنجا بنشیند. زیرا خداوند مىفرماید: ﴿وَلَا تُصَعِّرۡ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمۡشِ فِي ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًاۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٖ ١٨﴾[لقمان: ۱۸]. «چهرهات را براى مردم عبوس نکن، روى زمین با فخر و غرور راه نرو، خداوند هیچ متکبر و فخر فروش را دوست ندارد». و رسول اکرمصفرمود: خداوند به من امر کرده که فروتنى کنید طورى نباشد که بعضى از شما در برابر بعضى دیگر فخر و مباهات کند. و فرمود: «هرکس بمنظور اطاعت از حکم خداوند فروتنى کند، خداوند او را معزز و محترم خواهد کرد». (ابو داود و ابن ماجه). رسول اکرمصکه سرور و سالار پیامبران بود در برابر تمام مسلمانان فروتنى نشان مىداد و هرگز از راه رفتن و مجالست با فقراء، مساکین و بیوهها دورى نمىجست و همواره در صدد برآوردن نیازهاى آنان بود و چنین دعا مىکرد: «پروردگارا! مرا مسکین زنده نگاه دار و در حالت مسکینى مرا از دنیا ببر و روز قیامت مرا با مساکین محشور بفرما» (ابن ماجه و حاکم). و فرمود: «هیچکس دیگرى را از جائى که نشسته است بلند نکنید. البته براى کسى که تازه وارد مجلس مىشود. جا باز کنید».
۱۰- براى هیچ مسلمانى شرعا جایز نیست که با برادر مسلمان بیش از سه روز قطع رابطه کند. زیرا رسول اکرمصفرمود: جایز نیست براى مسلمان اینکه بیش از سه روز با برادر مسلمانش قطع رابطه کند، بطورى که موقع ملاقات، از یکدیگر روى گردانند. و از میان دو تن که با هم قهر هستند، کسى بهتر است که شروع به سلام کند و قطع رابطه خاتمه دهد. و فرمود: اى بندگان خدا! برادروار زندگى کنید. (متفق علیه).
۱۱- از مسلمان غیبت و بدگوئى نشود و هیچ مسلمان، مسلمان دیگرى را تحقیر نکند، مورد استهزاء قرار ندهد، عیبجوئى نکند، با نام و القاب بد کسى را یاد نکند و سخن چینى نکند. زیرا خداوند مىفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞۖ وَ لَا تَجَسَّسُواْ وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًاۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمۡ أَن يَأۡكُلَ لَحۡمَ أَخِيهِ مَيۡتٗا فَكَرِهۡتُمُوهُ﴾[الحجرات: ۱۲]. «اى مؤمنان، از بسیارى بدگمانىها بپرهیزید. همانا بعضى گمانها، گناهاند، از تجسس و غیبت و بدگوئى نکنید، آیا مىپسندید که گوشت برادر مرده خود را بخورید، که چنین چیزى را نمىپسندید». و مىفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا يَسۡخَرۡ قَوۡمٞ مِّن قَوۡمٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُونُواْ خَيۡرٗا مِّنۡهُمۡ وَلَا نِسَآءٞ مِّن نِّسَآءٍ عَسَىٰٓ أَن يَكُنَّ خَيۡرٗا مِّنۡهُنَّۖ وَلَا تَلۡمِزُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَلَا تَنَابَزُواْ بِٱلۡأَلۡقَٰبِۖ بِئۡسَ ٱلِٱسۡمُ ٱلۡفُسُوقُ بَعۡدَ ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن لَّمۡ يَتُبۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ ١١﴾[الحجرات: ۱۱]. «اى مؤمنان هیچ قومى، قوم دیگرى را مورد استهزاء و مسخره قرار ندهد. ممکن است آنان بهتر باشند، زنان نیز زنان دیگر را استهزاء نکنند. چه بسا زنان مورد مسخره از مسخره کنندگان بهتر باشند، یکدیگر را تحقیر نکنید و با القاب ناشایست یکدیگر را یاد نکنید، چسپاندن نام‌هاى نامطلوب و برچسبها با شأن مسلمانى شما هماهنگى ندارد. هرکس بعد از این گناهان توبه نکند، آنان از ستمکاراناند».
و رسول اکرمصمىفرماید: «آیا مىدانید، غیبت چیست؟ یاران جواب دادند: خدا و رسولش بهتر مىدانند فرمود: غیبت این است که برادرت را در غیاب او چنان یاد کنى که او نپسندد سوال شد، اگر آنچه که مىگوئیم واقعیت باشد، فرمود: غیبت همین است که صفات و نقص و عیب واقعى او را عنوان کنى، اگر عیوبى را که واقعیت ندارد، مطرح کنى، بهتان زدهاى»، (مسلم). و در جریان حجة الوداع فرمود: «همانا خون‌ها، اموال و آبروىتان بسیار محترم هستند، حرمت آن‌ها را پاسدارى کنید». (مسلم). و فرمود: «براى بد بودن مسلمان کافى است اینکه برادر مسلمانش را تحقیر کند». (متفق علیه). و فرمود: «کسى که سخنچین است، هرگز به بهشت راه نخواهد یافت».
۱۲- هیچ مسلمانى مجاز نیست که به ناحق از مسلمانى دیگر بدگوئى کند. خواه مرده باشد یا زنده. زیرا رسول اکرمصفرمود: بدگوئى و دشنام دادن مسلمان، فسق یعنى موجب خروج از حد و مرز قانون خدا است و کشتن مسلمانان به ناحق موجب کفر است. و فرمود: هرکس مسلمانى را متهم به کفر یا فسق کند، این کفر و فسق، به خود او بر مىگردد. (متفق علیه). و فرمود: دو نفر که همدیگر را دشنام مىدهند، گناه و وبال آن بر کسى است که آغازگر دشنام بوده است. و فرمود: گذشتگان و مردگان را بد و بیراه نگوئید، آنان به پاداش اعمالشان رسیدهاند. (بخارى). و فرمود: «دشنام دادن و ناسزا گفتن والدین از گناهان کبیره است. سوال شد انسان چگونه والدینش را ناسزا مىگوید؟ فرمود: اگر شما پدر و مادر کسى را ناسزا مىگوئید آنگاه او پدر و مادر شما را ناسزامى گوید پس شما باعث شدید که به پدر و مادرتان ناسزا گفته شد. (متفق علیه).
۱۳- مسلمان مجاز نیست که نسبت به مسلمان دیگر، در دل حسد، بغض، و بدگمانى داشته و از او تجسس کند. زیرا خداوند مىفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱجۡتَنِبُواْ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعۡضَ ٱلظَّنِّ إِثۡمٞۖ وَ لَا تَجَسَّسُواْ وَلَا يَغۡتَب بَّعۡضُكُم بَعۡضًا﴾[الحجرات: ۱۲]. و مىفرماید: ﴿لَّوۡلَآ إِذۡ سَمِعۡتُمُوهُ ظَنَّ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بِأَنفُسِهِمۡ خَيۡرٗا﴾[النور: ۱۲]. «موقعى که خبر افک (تهمت به عایشه) را شنیدید، چرا در حق همدیگر حسن ظن پیدا نکردید و از آن بهره نبردید». و رسول اکرمصمىفرماید: با همدیگر حسد، رنجش و بغض نکنید و از همدیگر روگردان نباشید و معاملات یکدیگر مداخله نکنید، اى بندگان اللّه! برادروار زندگى کنید. (مسلم). و مىفرماید: از گمان بد بر حذر باشید زیرا که ظن و گمان از بى پایهترین سخنان است. (بخاری).
۱۴- مسلمان مجاز نیست که درباره مسلمانى دیگر نیرنگ و فریبکارى کند و در صدد گول زدن او باشد، زیرا خداوند مىفرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡذُونَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ بِغَيۡرِ مَا ٱكۡتَسَبُواْ فَقَدِ ٱحۡتَمَلُواْ بُهۡتَٰنٗا وَإِثۡمٗا مُّبِينٗا ٥٨﴾[الأحزاب: ۵۸]. «آنانى که بى‌جهت مردان و زنان با ایمان را مورد اذیت و آزار قرار مىدهند، مطمئنا مرتکب بهتان و گناه بزرگى شدهاند»، و مىفرماید: ﴿وَمَن يَكۡسِبۡ خَطِيَٓٔةً أَوۡ إِثۡمٗا ثُمَّ يَرۡمِ بِهِۦ بَرِيٓ‍ٔٗا فَقَدِ ٱحۡتَمَلَ بُهۡتَٰنٗا وَإِثۡمٗا مُّبِينٗا١١٢﴾[النساء: ۱۱۲]. «هرکس گناه و خطائى را مرتکب شود و آن را برگردن دیگرى بیندازد، مطمنا او مرتکب خطا و گناه آشکارى شده است». رسول اکرمصمىفرماید: «هرکس علیه مسلمانى اسلحه بکشد و هرکس در پى فریب و خدعه مسلمانان باشد، از گروه ما مسلمانان نیست». (مسلم).
و مىفرماید: «با هرکس که داد و ستد کردى بگو که: خیانت روا نیست» (متفق علیه). و مىفرماید: «هرکس عهدهدار امور ملتى شود و در حالى بمیرد که ملتش را فریب مىدهد، خداوند بهشت را برایش حرام کرده است». (متفق علیه). و مىفرماید: «هرکس همسر یا مستخدم کسى را فاسد کند و فریب دهد، از گروه ماه مسلمانان نیست».
۱۵- انسان مسلمان مجاز نیست که با مسلمان دیگر فریبکارى کند، یا او را تکذیب نماید و یا در پرداخت قرضهایش تاخیر کند. زیرا خداوند مىفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَوۡفُواْ بِٱلۡعُقُودِ﴾[المائدة: ۱]. «اى مؤمنان نسبت به معاملات و عهد و پیمان خودپاى بند باشید»، و مىفرماید: ﴿وَٱلۡمُوفُونَ بِعَهۡدِهِمۡ إِذَا عَٰهَدُواْ﴾[البقرة: ۱٧٧]. «بندگان خوب کسانى هستند که نسبت به عهد و پیمانهاى خود تعهد دارند و وفاء به عهد مىکنند»، و مىفرماید: ﴿وَأَوۡفُواْ بِٱلۡعَهۡدِۖ إِنَّ ٱلۡعَهۡدَ كَانَ مَسُۡٔولٗا﴾[الإسراء: ۳۴]. «به عهدهاىتان وفا کنید، چون درباره آن‌ها از شما سوال خواهد شد». و رسول اکرمصمىفرماید: «چهار خصلت هستند، هرکس یکى از این خصلتها را داشته باشد، یک خصلت از نفاق را دارد، مادام که آن را ترک نداده باشد. آن چهار خصلت بشرح زیر هستند: ۱- خیانت در امانت ۲- دروغ در گفتار ۳- خلف وعده ۴- اینکه در خصومت متوسل به بدزبانى و دشنام شود». (متفق علیه).
رسول اکرمصفرمود: «خداوند مىفرماید: سه گروه هستند که روز قیامت، دشمن آنان خواهم بود. ۱- شخصى که با من عهد کرده و پیمان شکنى کند، یعنى به عهدش وفا نکند ۲- شخصى که انسان آزادهاى را فروخته و از قیمتش استفاده کند ۳- شخصى که از کارگر کار گرفته و مزدش را نپرداخته است». (بخاری).
رسول اکرمصمىفرماید: «تاخیر کردن در پرداخت بدهىها از کسى که توان پرداخت را دارد، ستم است، و اگر طلب شما موکول به شخصى گردید که توان پرداخت را دارد، شما طلبتان را با حسن خلق از وى مطالبه کنید و بخواهید». (متفق علیه).
۱۶- هر مسلمان موظف است که اخلاق و رفتارش با دیگران نیک باشد، و از هر گونه آزار رسانى به مسلمان دیگر جدا خود دارى کند، با چهرهاى گشاده و خندان همدیگر را ملاقات کنند، نیکى و احسان را از همدیگر بپذیرند و ازخطاها و بدىها در گذر کنند و از آنچه که در توان یک مسلمان نیست، از او خواسته نشود، مثلا علم از جاهل و نطق و سخنورى از کسى که قادر به تکلم نیست، خواسته نشود، زیرا خداوند مىفرماید: ﴿خُذِ ٱلۡعَفۡوَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡجَٰهِلِينَ ١٩٩﴾[الأعراف: ۱٩٩]. «عفو را پیشه کن، امر به معروف کن و از جاهلان روگردان باش». و رسول اکرمصمىفرماید: «اتَّقِ اللَّهَ حَيْثُمَا كُنْتَ وَأَتْبِعِ السَّيِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ». «هرجا که هستى از نافرمانى خدا بپرهیز، بعد از ارتکاب خطا و بدى، نیکى انجام بده، زیرا نیکى آثار بدى را مىزداید و با اخلاق خوب با مردم رفتار کن». (حاکم و ترمذى).
۱٧- هر انسان مسلمان باید به بزرگتر از خود احترام بگذارد و بر کوچکتر از خود شفقت و مهربانى داشته باشد. زیرا رسول اکرمصمىفرماید: «هرکس به بزرگ‌تران احترام نگذارد و به کوچک‌تران رحم نکند، از مانیست». (ابوداوود و حاکم). و فرمود: احترام نسبت به مسلمانى که محاسن خود را سفید کرده است، در واقع مترادف با اکرام و اجلال خداوند است و در سیره آنحضرتصآمده است: نوزادان به خدمت حضرت آورده مىشدند تا حضرت آنان را اسم گذاشته و براى آنان دعاى خیر و برکت کند، آن حضرت نوزادان را که به خدمت او آورده مىشدند، روى زانوى خود قرار مىداد، و آنان را در بغل مىگرفت، بسا اوقات نوزادان روى لباس‌هاى آن حضرت ادرار مىکردند، و روایت شده است، هرگاه آنحضرتصاز مسافرت وارد مدینه مىشد، کودکان در جلوى آنحضرتصمىآمدند، آن حضرت توقف مىکرد و دستور مىداد که کودکان نزدیک او آورده شوند، آنان را بر مىداشت و در بغل مىگرفت و سپس پشت سر خود بر مرکب مىنشاند و به یاران خود امر مىکرد تا کودکان را بر دوش بگیرند، همه این رفتارها نشانگر شفقت و مهربانى آنحضرتصنسبت به کودکان بود.
۱۸- هر مسلمان موظف است که از جانب خود نسبت به سایر مسلمانان عدل و انصاف را رعایت کند و با آنان چنان رفتار کند که دوست دارد با وى رفتار شود، زیرا رسول اکرمصفرمود: ایمان انسان به کمال نمىرسد مادام که این سه خصلت در او دیده نشود: ۱- انفاق و دورى از بخل، ۲- انصاف از جانب خود در حق دیگران ۳- افشا کردن سلام. و مىفرماید: هرکس دوست دارد که از دوزخ دور نجات یافته و وارد بهشت شود، باید در حالى از دنیا برود که این کلمه بر زبان او است، «أشهد أن لا إله إلا اللّه وأن محمدا عبده ورسوله» و با مردم چنان رفتار کند که دوست دارد، با وى رفتار شود. (بخارى). الحرایطى و زین عراقى آن را معتل قرار نداده است.
۱٩- انسان مسلمان باید از لغزشهاى مسلمان دیگر صرف نظر کند و عیوب او را پنهان نماید و در صدد کشف اسرار وى بر نیاید، زیرا خداوند مىفرماید: ﴿فَٱعۡفُ عَنۡهُمۡ وَٱصۡفَحۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ﴾[المائدة: ۱۳]. «عفو کن و از آنان در گذر بفرما، همانا خداوند نیکوکاران را مىپسندد»، و مىفرماید: ﴿فَمَنۡ عُفِيَ لَهُۥ مِنۡ أَخِيهِ شَيۡءٞ فَٱتِّبَاعُۢ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَأَدَآءٌ إِلَيۡهِ بِإِحۡسَٰنٖ﴾[البقرة: ۱٧۸]. «هرکس از جانب برادر مسلمانش مورد عفو قرار گرفت، او باید به خوبى حقش را دنبال کند وبدهکار نیز با حسن و خوبى، حق صاحب حق را بپردازد»، و مىفرماید: ﴿فَمَنۡ عَفَا وَأَصۡلَحَ فَأَجۡرُهُۥ عَلَى ٱللَّهِۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾[الشوری: ۴۰]. «هرکس درگذرد و آشتى کند، پاداش او برعهده خداوند است». و مىفرماید: ﴿وَلۡيَعۡفُواْ وَلۡيَصۡفَحُوٓاْۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغۡفِرَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٌ﴾[النور: ۲۲]. «عفو و درگذر کنید، آیا دوست ندارید که خداوند از گناهان شما بگذرد»و رسول اکرمصمىفرماید: «عفو و گذشت مطمئنا موجب ازدیاد کرامت و عزت است، و فرمود: هرکس عیب و گناهان بنده را کتمان کند، خداوند روز قیامت گناهان او را پنهان خواهد کرد، و فرمود: اى کسانى که زبان شما کلمه را گفته است ولى ایمان در دلهاىتان داخل نشده است، از مسلمانان غیبت و بدگوئى نکنید و در صدد کشف عیوب پنهان آنان نباشید، زیرا هرکس در صدد کشف عیوب برادر مسلمانش برآید، خداوند عیوب او را برملا و او را رسوا مىکند و لو اینکه او در داخل خانهاش باشد. و فرمود: هرکس به سخنان قومى گوش فرا دهد و آن‌ها را استماع کند که آنان مایل به چنین چیزى نباشند، روز قیامت در گوش او سرب مذاب ریخته مىشود». (ترمذى).
۲۰- بر مسلمان واجب است که برادر مسلمانش را در صورت نیاز مساعدت کند و در تامین نیازها و رفع مشکلات او در حد توان سعى و تلاش کند. زیرا خداوند مىفرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰ﴾[المائدة: ۲]. «در کارهاى خیر و پرهیزگارى همدیگر را مساعدت کنید». و مىفرماید: ﴿مَّن يَشۡفَعۡ شَفَٰعَةً حَسَنَةٗ يَكُن لَّهُۥ نَصِيبٞ مِّنۡهَا﴾[النساء: ۸۵]. «هرکس در جهت خیر شفاعت و سفارشى کند، در آن کار خیر نصیب و حصهاى دارد».
و رسول اکرمصفرمود: «هرکس غم و اندوه مسلمانى را در دنیا بر طرف سازد، خداوند، غم و اندوه او را در روز قیامت بر طرف خواهد کرد، هرکس مسلمانى را خوشحال کند، خداوند در دنیا و آخرت او را خوشحال خواهد کرد. خداوند در پى مساعدت بندهاش هست مادام که بنده در صدد مساعدت برادر مسلمانش باشد». (مسلم). و مىفرماید: «شفاعت کنید بهره خواهید برد». (متفق علیه).
۲۱- هرگاه مسلمانى بنام خدا نزد مسلمانى دیگر پناهنده شود، باید باو پناه داده شود، نام خدا را واسطه کرد و چیزى سوال نمود، به او داده شود. اگر مسلمانى در حق برادر مسلمانش احسان کند، جبران کرده شود و براى او در عوض احسانش دعاى خیر کرده شود. زیرا در حدیث آمده است: «هرکس بواسطه نام خدا از شما پناه طلب کند، پناهش دهید، هرکس بواسطه نام خداوند از شما چیزى بخواهد، باو جواب رد ندهید، هرکس شما را دعوت کند، بپذیرید، هرکس در حق شما معروفى را انجام دهد جبرانش کنید، اگر چیزى نداشتید که احسان او را جبران کنید، در حق او دعاى خیر کنید تا شما اطمینان پیدا کنید که احسان او را جبران کردهاید. (احمد، ابوداوود، نسائى و حاکم).