فصل يازدهم: فروتنى و مذمت كبر
انسان مسلمان بدون ذلت و خوارى فروتنى مىکند، فروتنى از ویژگی‌هاى منحصر به فرد و از صفات والاى مسلمان است، همانطور که تکبر با وى پیوندى ندارد و با ایشان مسلمان همخوانى ندارد. مؤمن فروتنى مىکند تا بزرگ شود و تکبر نمىکند که پست شود، زیرا سنت الهى چنین است که فروتنان را رفع درجه مىدهد و متکبران را ذلیل مىکند، رسول اکرمصمىفرماید: «هیچ مالى از صدقه دادن کم نمىشود، هرکس عفو کند خداوند عزت او را مىافزاید و هیچکس فروتنى براى خدا نکرده مگر اینکه خداوند درجه او را بالا برده است». (مسلم). و مىفرماید: «خداوند بر خود واجب کرده است، که هرکس در دنیا تکبر کند او را پست کرده و پائین بیاورد». (بخاری). مسلمان وقتى به این سخنان راستین از کتاب خدا وسنت رسول اللّهصگوش جان مىسپارد، به فضیلت فروتنى و به مذمت کبر و غرور آشنا مىشود، و مىبیند که خداوند امر به فروتنى و نهى از تکبر و غرور نموده است، از اینرو فروتن مىشود و از کبر و غرور پرهیز مىنماید. خداوند رسول مکرم اسلام را به تواضع امر مىکند و مىفرماید: ﴿وَٱخۡفِضۡ جَنَاحَكَ لِمَنِ ٱتَّبَعَكَ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ٢١٥﴾[الشعراء: ۲۱۵]. «اى پیامبر در برابر مؤمنانى که از تو تبعیت مىکنند، فروتن باش». و مىفرماید: ﴿وَلَا تَمۡشِ فِي ٱلۡأَرۡضِ مَرَحًا﴾[الإسراء: ۳٧]. «در حالت کبر و غرور روى زمین راه مرو»، و در مورد تعریف از متواضعان مىفرماید: ﴿يُحِبُّهُمۡ وَيُحِبُّونَهُۥٓ أَذِلَّةٍ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾[المائدة: ۵۴]. «خدواند آنان را دوست دارد و آنان خدا را نیز دوست دارند و آنان در برابر مؤمنان فروتن و در برابر کفار غالب و توانا هستند»، و مىفرماید: ﴿تِلۡكَ ٱلدَّارُ ٱلۡأٓخِرَةُ نَجۡعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوّٗا فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فَسَادٗا﴾[القصص: ۸۳]. «این سراى آخرت است که آن را براى کسانى که به دنبال استکبار در زمین و فساد نیستند مقرر مىکنیم. و سرانجام نیک براى پرهیزگاران است»، رسول اکرمصدرباره فروتنى مىفرماید: «خداوند به من وحى کرده است که فروتنى کنید و هیچکس در برابر دیگرى بغاوت نکند» (مسلم). و مىفرماید: «هیچ پیامبرى را خدا مبعوث نکرده کهگوسفند نه چرانیده باشد، یاران پرسیدند، حتى شما؟ فرمود: آرى! من نیز در برابر چند قیراط براى اهالى مکه گوسفند مىچرانیدم» (بخاری). و مىفرماید: «اگر براى سم یک گوسفند یا دست آن دعوت شوم اجابت خواهم کرد». (بخاری). و در مورد پرهیز از تکبر مىفرماید: «شما را درباره اهل دوزخ خبر ندهم؟ هر انسان خشن، تندخو، و متکبر و مغرور، از اهل دوزخ است». (متفق علیه). و مىفرماید: «خدواند روز قیامت بسوى ۳ گروه نگاه نمىکند، آنان را تزکیه نمىکند و براى آنان عذاب دردناک وجود دارد: پیر مرد زانى، پادشاه دروغگو و فقیر متکبر». (مسلم). خداوند مىفرماید: «قدرت نمائى ازار و کبر چادر من است، هرکس با من دعوى کند یعنى تکبر و قدرت نمائى کند او را عذاب خواهم داد». (مسلم). رسول اکرمصمىفرماید: «شخصى در جامهاش مىبالید و مباهات مىکرد، موها را شانه کرده با غرور راه مىرفت، خداوند ناگهانى او را در زمین فرو برد، او تا روز قیامت همچنان در زمین فرو مىرود». (متفق علیه).
مظاهر بارز فروتنى بشرح زیر هستند:
۱- اگر کسى سعى دارد از هم مثلان خود بیشتر جلوه کند متکبر است و اگر عکس آن عمل کند، یعنى هم سن و سالان خود را از خود جلوتر قرار دهد، فروتن و متواضع است.
۲- کسى که براى احترام دانشمندى بلند مىشود و جاى خالى مىکند یا کفشهاى او را مرتب مىکند و یا او را تا درب منزل بدرقه مىکند، متواضع و فروتن است.
۳- اگر افراد عادى را با چهره خندان و گشادهروئى استقبال مىکند، به نرمى با آن‌ها گفتگو مىکند، دعوت آن‌ها را مىپذیرد، براى برآوردن نیازشان تلاش مىکند و خود را از آن‌ها بهتر نمىداند، فروتن است.
۴- اگر براى زیارت دیگران که در فضل و کرم از او کمتر یا مساوىاند، مىرود، و همراه با وى کالاهایش را حمل مىکند و براى بر آوردن نیاز او تلاش مىکند، فروتن است.
۵- اگر با فقراء، مساکین، بیماران و آفت زدگان مىنشیند و دعوت آنان را مىپذیرد، همراه با آنان مىخورد و با آنان راه مىرود، فروتن است.
۶- اگر بدون اسراف مىخورد، مىنوشد و در راه رفتن نمىخرامد، پس متواضع و فرو تن است.