الف) والدین:
(پدر و مادر) آگاهى از حقوق والدین و وجوب اطاعت از آنان و نیکى و احسان نسبت به آنان از جمله واجبات و ایمان هر مسلمان است، نه بخاطر اینکه والدین سبب وجود فرزندان هستند و نه بخاطر اینکه والدین در گذشته براى فرزندانشان نیکى و احسان کردند و به خاطر فرزندان زحمات را متحمل شدهاند و اکنون براى جبران آن همه احسان و نیکىها بر فرزندان لازم است که معامله به مثل کنند، بلکه بدلیل اینکه خداوند اطاعت آنان را واجب گردانیده است و هرگونه نیکى و احسان را بر فرزندان فرض قرار داده و احسان نسبت به والدین را در کنار عبادت و توحید خود ذکر کرده است. خداوند در قرآن مىفرماید: ﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ إِمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ وَلَا تَنۡهَرۡهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا ٢٣ وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا ٢٤﴾[الإسراء: ۲۳-۲۴]. «پروردگار تو فیصله کرده است که شما سواى او را عبادت نکنید و اینکه در حق والدین احسان و نیکى کنید، هرگاه یکى از والدین یا هر دو به سن پیرى رسیدند، هیچگونه سخن ناصواب و تهدید آمیز براى آنان نگوئید بلکه بسیار با ادب براى آنان سخن بگوئید، همواره در حق آنان مطیع و مهربان باشید و بگوئید: پروردگارا! آنطور که آنان در کودکى مرا تربیت کردهاند تو نیز آنان را مورد مرحمت قرار بده». ﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ وَهۡنًا عَلَىٰ وَهۡنٖ وَفِصَٰلُهُۥ فِي عَامَيۡنِ أَنِ ٱشۡكُرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيۡكَ﴾[لقمان: ۱۴]. «انسان را درباره (رعایت حقوق) پدر و مادرش توصیه کردهایم، مادر در انبوه ناتوانىها او را حمل کرده است، در شکم گرفته است و به مدت دو سال او را از پستان خود شیر مىدهد، (به تو امر مىشود) که از من و از پدر و مادر تشکر وسپاسگزارى کن». و رسول اکرم خطاب به شخصى که از وى درباره اینکه چه کسى مستحق احسان او است، سوال کرد، فرمود: در درجه اول، مادرت، این سوال و جواب بعد از اینکه سه بار تکرار شد، رسول اکرمصدر دفعه چهارم فرمود: بعد از مادر، پدر مستحق احسان است. (متفق علیه). در حدیثى دیگر آمده است: خداوند نافرمانى مادران، و زنده در گور کردن دختران را براى شما حرام قرار داده‌است، و جدال و زیاد سوال کردن و ضایع کردن مال را نیز نمىپسندد. (متفق علیه).
در حدیثى دیگر آمده است: آیا درباره بزرگ‌ترین گناهان براى تان سخن نگویم؟ یاران عرض کردند، چرا فرمود: شریک گرفتن براى خداوند، نافرمانى از والدین و شهادت دروغین، از جمله گناهان بزرگ هستند و براین مطلب که گواهى دروغین از جمله گناهان بزرگ است، بسیار تاکید فرمود.
حضرت ابوبکرس مىگوید: آن حضرت بقدرى گناهان بزرگ را بهم جلوه مىداد و درباره اجتناب از آنان تاکید مىفرمود که ما آرزو مىکردیم که کاش رسول اللّهصخاموش مىشد و دیگر در این خصوص سخن نمىگفت. در حدیثى دیگر آمده است: «هیچ فرزندى نمىتواند خدمات پدرش را جبران کند، مگر اینکه پدرش غلام کسى باشد و او پدرش را در برابر بذل مال خرید کرده آزادش کند». (متفق علیه).
حضرت عبداللّه بن مسعودس مىگوید: از رسول اکرمصسوال کردم، کدام عمل نزد خداوند پسندیدهتر است؟ فرمود: «نیکى در حق والدین، بعد جهاد در راه اللّه» شخصى نزد رسول اکرمصآمد و در باره شرکت در جهاد و رفتن به جنگ علیه کفار کسب اجازه کرد، پیامبر فرمود: آیا پدر و مادر تو در قید حیات هستند؟ عرض کرد، آرى، فرمود: جهاد تو همین است که در خدمت آنان باشى. (متفق علیه).
شخصى نزد رسول اکرمصآمد و پرسید، بعد از اینکه پدر و مادر من فوت کردند، راهى وجود دارد که بتوانم در حق آنان احسان و نیکى کنم، رسول اکرمصفرمود: آرى، به چهار صورت مىتوانى به آنان نفع برسانى و روح آنان را شاد کنى.
اول: اینکه براى آنان درود بخوانى، دوم اینکه در حق آنان طلب آمرزش کنى. سوم: اینکه وعدهاى که آنان داشتهاند یا کردهاند، و در حیات آنان عملى نشده است، آن را جامه بپوشانى. چهارم: اینکه به دوستان آنان اکرام کنى و پیوندت را با خویشاوندانى که توسط پدر و مادر به تو نزدیک هستند حفظ کنى.
با این اعمال مىتوانى بعد از در گذشت والدین به آنان نفع برسانى و روح آنان را شاد کنى. (ابودرداء). رسول اکرمصدر حدیثى دیگر فرمود: «از بهترین نیکىها این است که شخص با دوستان پدر خود بعد از وفاتش، روابط حسنه داشته باشد و به پاس احترام پدر با آنان دوستى کند». (مسلم). مسلمان هرگاه بمنظور اطاعت از اللّه این‌گونه حقوق والدین را رعایت کند و بخاطر دستور خداوند بدان پاى بند شود، آداب زیر را در حق والدین مورد توجه قرار خواهد داد.
۱- در تمام اوامر و نواهى که خلاف امر خدا و رسول نباشد از آنان اطاعت مىکند. زیرا هیچ طاعتى به بهاى نافرمانى خداوند نباید انجام گیرد، خداوند مىفرماید:
﴿وَإِن جَٰهَدَاكَ عَلَىٰٓ أَن تُشۡرِكَ بِي مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٞ فَلَا تُطِعۡهُمَاۖ وَصَاحِبۡهُمَا فِي ٱلدُّنۡيَا مَعۡرُوفٗا﴾[لقمان: ۱۵]. «اگر پدر و مادر سعى کردند تا تو با خداوند (کسى یا چیزى) را شریک کنى و درباره آن اطلاع و آگاهى هم ندارى، در این صورت از آنان اطاعت نکن، البته در دنیا بخوبى با آنان رفتار کن».
رسول اکرمصفرمودند: اطاعت در نیکىها است، و هیچ مخلوقى حق چنان اطاعتى ندارد که در آن نافرمانى خالق نهفته باشد.
۲- در حد توان خود نسبت به آنان هر گونه احسان و نیکى را انجام مىدهد: مانند، دادن لباس، تهیه و تدارک طعام و غذا، علاج و مداوا هنگام بیمارى، و سعى و تلاش درباره آسایش آنان و ایثار در حق‌شان.
۳- احترام ظاهرى و تجلیل از آنان، فروتنى در برابر آنان و رعایت احترام آنان در رفتار و گفتار، آن‌ها را تهدید نکند، در جلوى آنان صداى خود را بلند ننموده و جلوتر از آنان راه نرود و همسر و فرزندان را بر والدین ترجیح ندهد و آن‌ها را با نام که دال بر بىادبى باشد، صدا نکند، و بدون رضایت آنان به مسافرت نرود.
۴- پیوند خود را با تمام خویشاوندانى که از ناحیه آنان باوى (فرزند) قرابت دارند، مستحکم نماید و در حق آنان طلب آمرزش کند، وعده آنان را جامه عمل پوشاند، و از دوستان و آشنایان آنان احترام بعمل آورد.