ماده نهم: بحث قصر، جمع، نماز بیمار و نماز خوف:
قصر و معنى آن:
قصر بمعنى خواندن دو رکعت از نمازهاى چهار رکعتى همراه با فاتحه و سوره، و این حکم نمازهاى سه رکعتى و دو رکعتى را شامل نمىشود.
حکم نماز قصر:
قصر مشروع و مباح است. خداوند مىفرماید: ﴿وَإِذَا ضَرَبۡتُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَلَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَقۡصُرُواْ مِنَ ٱلصَّلَوٰةِ﴾[النساء: ۱۰۱]. «هرگاه مسافر شدید، گناهی، بر شما نیست که (نمازهاى چهار رکعتى) را دو رکعت بخوانید»، و وقتى در باره قصر از رسول اکرمصسوال شد، فرمود: «صَدَقَةٌ تَصَدَّقَ اللّهُ بِهَا عَلَيْكُمْ فَاقْبَلُوْا صَدَقَتَهُ» (متفق علیه). «صدقهاى است که خداوند آن را به شما صدقه کرده است پس صدقه خدا را بپذیرید».
پاىبندى رسولصبر قصر، دلیل بر سنت مؤکد بودن، آن است. رسول اکرمصو یاران وى در هر سفر قصر مىکردند.
مسافت قصر:
رسول اکرمصبراى جواز قصر مقدار مسافت را مشخص نفرمودهاند، اغلب صحابه، تابعین و ائمه مسافتى را که رسول اکرمصبراى آن قصر کرده است، در نظر گرفتهاند، این مسافت را تقریبا چهار برید حدس زدهاند، لذا مسافتى که قصر در آن جایز است، عبارت است از چهار برید، یعنى چهل و هشت میل، این مسافت حداقل مسافتى است که هرگاه مسافر قصد آن را کرده باشد، مىتواند نمازهاى چهار رکعتى را دو رکعت بخواند، مشروط بر اینکه سفرش در جهت معصیت و نافرمانى اللّه نباشد.
مبدأ و منتهاى قصر:
مسافر از زمان و مکانى که خانههاى شهر خود را ترک مىکند، قصر کند، هرچند که مدت مسافرت طولانى باشد تا اینکه به شهر خودش برمىگردد یا اینکه در اثناى مسافرت نیت اقامه چهار روز را در شهرى بکند، (البته این مدت نزد احناف ۱۵ روز است) در صورت اقامه چهار روز (یا ۱۵ روز) در شهرى، نمازهایش را کامل خواند، قصر در صورت اقامه یا مراجعت به موطن خود جایز نمىباشد. زیرا که نیت اقامه قلق و ناراحتى او را زدوده و خاطرش را آسوده مىکند، علت یا دلیلى که قصر بخاطر آن مشروع شده است باقى نمىماند و آن دلیل همان ناراحتى و پریشانى خاطر او نسبت به مشکلات و اهداف سفر است. رسول اکرمصده روز در تبوک ماند و نمازهایش را قصر مىکرد، اما دلیلش را چنین بیان کردهاند که ایشان هرچند که ده روز ماند ولى نیت اقامه در تبوک را نداشتند.
حکم نمازهاى نفل در سفر:
مسلمان در سفر مىتواند تمام نوافل، راتبه و غیر راتبه را ترک کند، بجز دو رکعت سنت نماز صبح و سه رکعت نماز وتر، عبداللّه بن عمربمىگوید: اگر بنا بود که من در سفر سنت و نفل بخوانم، پس چرا نماز فرضم را کامل نکنم. (مسلم).
خواندن نوافل در مسافرت نیز بدون کراهیت جایز است مشروط بر اینکه در کار همراهان و سایر مسافران خللى وارد نشود. رسول اکرمصدر حال سفر هشت رکعت نماز چاشت خوانده است و در روایات داریم که ایشان در مسافرت نمازهاى نفل را بر مرکب خویش خوانده است.
هر مسافر مىتواند قصر کند:
سنت قصر براى تمام مسافران، خواه، پیاده سفر مىکنند یا سوار هستند، سوار بر شتر و الاغ هستند یا سوار بر ماشین و هواپیما و غیره بطور یکسان جایز است. البته ناخدا و کارمندان کشتى که در تمام عمر در دریا زندگى مىکنند و در کشتى زن و فرزندان را همراه دارند، آنان مجاز نیستند که نمازها را شکسته بخوانند، بلکه نمازها را کامل کنند چرا که کشتى موطن آنان است.
جمع و حکم آن:
جمع در سفر رخصت و مباح است. البته جمع ظهر و عصر در عرفه و جمع عشاء و مغرب در مزدلفه سنت است و حاجى نمىتواند، ظهر و عصر را در عرفه یا مغرب و عشاء را در مزدلفه جمع نکند. زیرا در احادیث صحیح آمده است که رسول اکرمصنماز ظهر و عصر را در عرفه و نماز مغرب و عشاء را در مزدلفه با یک اذان و دو اقامه خوانده است. (مسلم).
جمع، یعنى چه؟
جمع عبارت است از اینکه مسافر نماز ظهر و عصرش را در اول وقت ظهر بخواند و آن را جمع تقدیم مىگویند. یا اینکه ظهر و عصر را در آخر وقت عصر بخواند، این را جمع تأخیر مىگویند. همچنین نماز مغرب و عشاء را بصورت جمع تقدیم، یعنى در اول وقت مغرب یا بصورت جمع تأخیر، یعنى در آخر وقت عشاء مىتواند، بخواند، حاصل سخن اینکه ظهر و عصر، مغرب و عشاء را در یک وقت مىخواند. دلیل صحت و جواز جمع این است که رسول اکرمصدر غزوه تبوک روزى نمازش را به تأخیر انداخت آنگاه ظهر و عصر را در یک وقت، و مغرب و عشاء را نیز در یک وقت جمع کرد.
در حال اقامت نیز مىتوان به وقت ضرورت و عذر مانند باران تند، سردى بسیار زیاد یا باد شدید که رفتن و برگشتن به مسجد و خانه را مشکل مىسازد، نماز مغرب و عشاء را در یک وقت بصورت جمع تقدیم یا تأخیر بخوانند. چرا که رسول اکرمصدر شبهاى بارانى چنین کرده است. (بخاری).
افراد بیمار که خواندن نماز در هر وقت براى آنان مشکل است، نیز مىتوانند نمازها را جمع کنند. زیرا که علت و دلیل صحت جمع مشقت است. مشقت خواه در قالب سفر باشد یا در قالب بیمارى و باد و باران زمینه را براى جواز جمع فراهم مىسازد. گاه وقتى مسلمان در حضر و در حالت اقامت نیز دچار مشکلى، مانند: خطر از بین رفتن جان، مال و عرض آبرو مىشود، در چنین شرایطى نیز مىتواند نمازها را به گونهاى که توضیح داده شد، جمع کند. در روایات صحیح آمده است که رسول اکرمصیک بار در حضور و بدون باران، جمع کرده است. ابن عباسبمىگوید: رسول اکرمصدر مدینه، هفت رکعت، یعنى مغرب و عشاء و هشت رکعت، یعنى ظهر و عصر را، جمع کرده است. (متفق علیه).
نماز بیمار:
هرگاه بیمارى توان ایستادن را از دست بدهد، نشسته نماز خواند و اگر توان نشستن را ندارد، بر پهلو خوابیده نماز خواند و اگر توان خفتن بر پهلو را ندارد، بر پشت خوابیده پاها را بسوى قبله دراز کند و با اشاره نماز خواند. بگونهاى که سجده را پایینتر از رکوع قرار دهد. اگر توان رکوع و سجده را ندارد، اشاره کند ولى به هیچ وجه نماز را ترک نکند. در حدیثى در این خصوص آمده است: عمران بن حصین مىگوید: بیمارى یبوست داشتم، درباره نماز از رسول اللّهصپرسیدم؟ فرمود: ایستاده نماز بخوان، اگر توان ایستادن را ندارى، نشسته نماز بخوان، اگر توان نشستن را ندارى بر پهلو خوابیده نماز بخوان، اگر توان خوابیدن بر پهلو را ندارى بر پشت خوابیده نماز بخوان. خداوند هیچکس را بیشتر از توانش مأمور به انجام عملى نمىکند. (بخاری).
نماز خوف و مشروعیت آن:
نماز خوف بدلیل آیه زیر مشروع است. خداوند مىفرماید:
﴿وَإِذَا كُنتَ فِيهِمۡ فَأَقَمۡتَ لَهُمُ ٱلصَّلَوٰةَ فَلۡتَقُمۡ طَآئِفَةٞ مِّنۡهُم مَّعَكَ وَلۡيَأۡخُذُوٓاْ أَسۡلِحَتَهُمۡۖ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلۡيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمۡ وَلۡتَأۡتِ طَآئِفَةٌ أُخۡرَىٰ لَمۡ يُصَلُّواْ فَلۡيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلۡيَأۡخُذُواْ حِذۡرَهُمۡ وَأَسۡلِحَتَهُمۡ﴾[النساء: ۱۰۲]. «و چون [به هنگام خوف] در میان آنان باشى و براى آنان نماز برگزار کنى، باید گروهى از آن‌ها همراه با تو [به نماز] بایستند و باید اسلحهشان را بر گیرند. و چون سجده کنند [گروه دیگر] باید پشت سرتان باشند. و باید گروه دیگر که نماز نگزاردهاند، بیایند و با تو نماز گزارند و باید که احتیاط خود را حفظ و سلاح‌هاى خود را برگیرند».
نحوه برگزارى نماز خوف در سفر:
روشهاى مختلفى براى نماز خوف ذکر شده است. این اختلاف مبتنى بر شدت و ضعف خوفى است که نمازگزاران مواجه آن بودهاند. معروفترین شیوه برگزارى نماز خوف در جنگ شدید چنین است: که سپاه اسلام به دو گروه تقسیم شود. یک گروه در برابر دشمن بایستد و گروه دیگر پشت سر امام اقتداء کرده یک رکعت را همراه امام بخواند. بعد از پایان رکعت اول، امام سر جاى خود بماند و گروه اول رکعت دوم را خوانده سلام گوید و برود جائى که گروه دیگر بود و جلو آماج دشمن را بگیرد. گروه اول بیاید، یک رکعت را همراه امام بخواند و امام سر جایش بنشیند. این گروه دوم بلند شده، یک رکعت باقیماندهاش را بخواند، بعد امام براى این گروه سلام گوید. یعنى گروه دوم بعد از اتمام رکعت دوم سلام نگوید. بلکه امام که در جایگاه خود نشسته و هنوز سلام نگفته است، براى خود و براى این گروه دوم، سلام گوید.
دلیل این روش برگزارى حدیث سهیل ابن خثمه است. در این حدیث آمده است: یک طایفه پشت سر رسول اکرمصبراى اداء نماز صف بست و طایفه دوم در مقابل دشمن ایستاد. رسول اکرمصبا طایفهاى که پشت سر او بود، یک رکعت را خواند. بعد سر جایش ایستاد. گروه اول نمازش را تمام کرد و سلام گفت و بسوى دشمن رفت، گروه دوم آمد رسول خداصرکعت باقیمانده خود را با این گروه خواند و بعد سر جاى خود نشست. این گروه رکعت باقیمانده خود را تمام کرد، بعد رسول اکرمصبراى این گروه با گفتن سلام نماز را به اتمام رساند. (مسلم).
(البته در حضور آنحضرت یا خلیفه وقت که همه دوست دارند پشت سر ایشان اقتداء کنند، یا اینکه در جمع فقط یک امام باشد حکم این است، و در غیر اینصورت نیازى به اقامه نماز خوف بصورت مذکور نیست بلکه مىتوان در دو جماعت آن را برگزار نمود. واللّه اعلم). (مترجم).
نحوه برگزارى نماز خوف در حضر:
اگر جنگ با دشمن در حضر، یعنى جائى که نماز را (نمىتوان کوتاه خواند) پیش آمده است، دسته اول بجاى یک رکعت دو رکعت با امام بخوانند و دو رکعت دیگر را تنها بخوانند و امام سر جایش بایستد، دسته دوم بیایند، امام دو رکعت باقیمانده خود را با آنان بخواند و سرجایش بنشیند، سپس دسته دوم، دو رکعت باقیماندهاش را تنها بخواند و در پایان امام براى آنان سلام گوید.
هرگاه بدلیل شدت قتال تقسیم سپاه ممکن نباشد:
هرگاه بدلیل شدت تهاجم و حمله دشمن، تقسیم سپاه به چند دسته ممکن نباشد، تمام مجاهدین نمازها را در حالت انفرادى بخوانند، بهر نحو که ممکن باشد، چه در حالت سوارى، یا در حالت غیر سوارى، رو به جانب قبله یا به هر سوئى دیگر که مقدور باشد، اگر انجام رکوع و سجده مقدور نیست، اشاره کنند، قرآن مجید در این خصوص مىفرماید: ﴿فَإِنۡ خِفۡتُمۡ فَرِجَالًا أَوۡ رُكۡبَانٗا﴾[البقرة: ۲۳٩]. یعنى، در حالت شدت خوف، پیاده و ایستاده و یا درحالت سوارى، مىتوانید نماز را بخوانید. رسول اکرمصمىفرماید: «وَإنْ كَانُوْا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَلْيُصَلُّوا قِيَامًا وَرُكْبَانًا»(بخاری). «هرگاه خوف شدید باشد و کارزا نبرد گرم و لشکر اسلام با دشمان در حال جنگ تن به تن باشند، بهر کیف».
نماز کسى که در تعقیب دشمن است یا دشمن در تعقیب او است:
کسى که در تعقیب دشمن است و این احتمال وجود دارد که اگر توقف نموده نماز بخواند، دشمن از دست او رها خواهد شد یا اینکه دشمن در تعقیب اوست و اگر براى نماز توقف کند دشمن بر وى غلبه مىیابد، در هر شرایطى که مىتواند نمازش را بخواند، پیاده یا سواره، رو به قبله یا بسوى غیر قبله، این حکم براى کلیه کسانى است که خطر از بین رفتن جان آنان وجود دارد و در معرض تهدید انسان یا حیوانى قرار گرفته باشند، دلیل این مسأله آیه شریفه قرآن است که مىفرماید: ﴿فَإِنۡ خِفۡتُمۡ فَرِجَالًا أَوۡ رُكۡبَانٗا﴾[البقرة: ۲۳٩]. و عمل عبداللّه بن انیسس مؤید مسئله فوق است. رسول اکرمصاو را براى تعقیب و دستگیر کردن هذلى فرستاد، او مىگوید: هرگاه احتمال دادم که تعقیب او نماز مرا به تاخیر مىاندازد، پیاده مىرفتم و در حالت راه رفتن نمازم را با اشاره مىخواندم و به همان سو که او مىرفت نماز مىخواندم. (بخاری).