ماده اول: قربانى
۱- تعریف قربانى:
به حیوانى که روز عید به نیت حصول ثواب و تقرب الى اللّه ذبح مىشود، قربانى مىگویند.
۲- حکم قربانى:
قربانى بر هر خانواده مسلمان که توان آن را داشته باشد واجب است. خداوند مىفرماید: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنۡحَرۡ ٢﴾[الکوثر: ۲]. «براى پرودگارت نماز بخوان و ذبح کن». رسول اکرمصمىفرماید: «مَنْ كَانَ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلَاةِ فَلْيَعُدْ» (متفق علیه). «هرکس پیش از نماز عید ذبح کند، ذبحش اعتبارى ندارد، باید آن را اعاده کند». ابى ایوب انصارى مىگوید: «كَانَ الرَّجُلُ فِى عَهْدِ النَّبِىِّ جيُضَحِّى بِالشَّاةِ عَنْهُ وَعَنْ أَهْلِ بَيْتِهِ» (ترمذی وصححه). «در زمان رسول اللّهصشخص از طرف خود و خانوادهاش یک گوسفند قربانى مىکرد».
۳- فضیلت قربانى:
آنحضرتصمىفرماید: «مَا عَمِلَ ابْنُ آدَمَ يَوْمَ النَّحْرِ عَمَلاً أَحَبَّ إِلَى اللَّهِﻷمِنْ هِرَاقَةِ دَمٍ وَإِنَّهُ لَيَأْتِى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِقُرُونِهَا وَأَظْلاَفِهَا وَأَشْعَارِهَا وَإِنَّ الدَّمَ لَيَقَعُ مِنَ اللَّهِﻷبِمَكَانٍ قَبْلَ أَنْ يَقَعَ عَلَى الأَرْضِ فَطِيبُوا بِهَا نَفْسًا» (ابن ماجه). «بهترین و پسندیدهترین عمل انسان روز عید از دیدگاه خداوند، ذبح و ریختن خون قربانى است روز قیامت حیوان ذبح شده با شاخها، سمها و موهاى خود حاضر مىشود. (یعنى در برابر همه این‌ها به شخص پاداش خواهد رسید) خون قربانى پیش از اینکه بر زمین بریزد مورد قبول حضرت حق واقع مىشود، پس با ذبح قربانى خودتان را خوشحال کنید». از رسول اللّهصدر مورد قربانى سؤال شد؟ فرمود: «سُنَّةُ أَبِيْكُمْ إِبْراهِيمُ» «سنت پدر شما ابراهیم÷ است». سوال شد، از این قربانى به ما چه مىرسد؟ فرمود: «بِكُلِّ شَعْرَةٍ حَسَنَةٌ» «در برابر هر تار مو یک ثواب به شما مىرسد». سوال شد، پس پشم چى؟ فرمود: «بِكُلِّ شَعْرَةٍ مِّنَ الصُّوفِ حَسَنَةٌ» «در برابر هر تار پشم نیز یک نیکى یا ثواب به شما خواهد رسید». (ابن ماجه و ترمذى).
حکمت و فلسفه قربانى:
۱- انسان با ذبح قربانى به خداوند متعال نزدیک مىشود، مىفرماید:
﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنۡحَرۡ ٢﴾[الکوثر: ۲]. (از آیه برمىآید که قربانى نیز مانند نماز وسیله تقرب الى اللّه است). در آیه: ﴿قُلۡ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحۡيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٦٢ لَا شَرِيكَ لَهُۥ﴾[الأنعام: ۱۶۲-۱۶۳]. مىفرماید: «(اى پیامبر!) بگو: نماز، قربانى، زندگى و موت من براى خشنودى پروردگار جهانیان است که شریک و همتائى ندارد».
۲- زنده نگاهداشتن سنت ابراهیم خلیلاللّه، امام موحدین جهان. کسیکه خداوند وى را حکم کرد تا فرزندش، اسماعیل را ذبح کند ایشان آماده شد، آنگاه خداوند، قوچى را در عوض فرستاد، ابراهیم÷ آن را بجاى اسماعیل ذبح کرد. خداوند مىفرماید: ﴿وَفَدَيۡنَٰهُ بِذِبۡحٍ عَظِيمٖ ١٠٧﴾[الصافات: ۱۰٧]. «ذبح بسیار باارزشى را جایگزین اسماعیل کردیم».
۳- بذل و بخشش براى اعضاء خانواده و مساکین در روز عید.
۴- سپاس خداوند در برابر آنچه که از جانواران در اختیار ما قرار داده است. خداوند مىفرماید: ﴿فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡقَانِعَ وَٱلۡمُعۡتَرَّۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرۡنَٰهَا لَكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٣٦ لَن يَنَالَ ٱللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلَٰكِن يَنَالُهُ ٱلتَّقۡوَىٰ مِنكُمۡ﴾[الحج: ۳۶-۳٧]. «از آن بخورید و به بینواى غیر سائل و سائل بخورانید. بدینسان آن را برایتان رام گردانیدهایم باشد که سپاس گزارید. [هرگز] گوشت‌هاى آن [قربانی‌ها] و نیز خون‌هایش به خداوند نمىرسد بلکه پرهیزگاریتان به او مىرسد».
احکام قربانى:
۱- سِن قربانى: گوسفند سفید یعنى میش یا یک ساله باشد یا با یکساله از نظر ظاهر برابرى کند. اما بزغاله، گاو و شتر باید دو دندان باشد که بزغاله با تکمیل یک سال دو دندان مىشود، گاو با تکمیل دو سال و شتر با تکمیل چهار سال دو دندان گفته مىشود. رسول اللّهصدر این خصوص مىفرماید: «لاَ تَذْبَحُوا إِلاَّ مُسِنَّةً إِلاَّ أَنْ يَعْسُرَ عَلَيْكُمْ فَتَذْبَحُوا جَذَعَةً مِنَ الضَّأْنِ، وَالْمُسِنَّةُ مِنَ الأَنْعامِ هِىَ الثَّنِيَّةِ» (مسلم). «بجز مسنه را ذبح نکنید مگر مسنه مقدور نباشد، و در آن صورت «جذعه» از نوع گوسفند کفایت مىکند و مسنه از گاو، شتر و بز، همان ثنى (دو دندان) است یعنى جانورى از انواع گاو، شتر، و بز که دو تا از دندان‌ها شیرىاش را عوض کرده باشد».
۲- سالم بودن قربانى: جانورى براى قربانى روا است که از هرگونه نقص و عیوب جسمى و فیزیکى سالم باشد. پس جانورى که نقص چشم دارد یا اینکه فوق العاده لاغر است و یا اینکه نقص دست و پا دارد یا اینکه شاخهایش از ریشه شکستهاند یا اینکه گوشهایش از بیخ بریده شدهاند، براى قربانى روا نیست. جانور بیمار و لاغر، بحدى که مغز در استخوانهایش ندارد، نیز براى قربانى کفایت نمىکند. رسول اللّهصمىفرماید: «أَرْبَعٌ لاَ تَجُوزُ فِى الأَضَاحِى الْعَوْرَاءُ بَيِّنٌ عَوَرُهَا وَالْمَرِيضَةُ بَيِّنٌ مَرَضُهَا وَالْعَرْجَاءُ بَيِّنٌ ظَلْعُهَا وَالْكَسِيرُ الَّتِى لاَ تَنْقَى. يَعْنِىْ لَا نَقِىَّ فِيْهَا، أَىْ لَا مُخَّ فِى عِظَامِهَا وَهِىَ الهَازِلُ الـْمحفاء» (ابوداود و احمد). «چهار جانور براى قربانى روا نمىباشند:
۱- جانورى که کورى چشم‌هایش نمایان است.
۲- جانورى که بیمارىاش نمایان است.
۳- جانور لنگى که لنگىاش مشخص و هویدا است.
۴- جانورى که در اثر لاغرى، مغز استخوانهایش از بین رفته است».
۳- بهترین قربانى: بهترین قربانى قوچ سفید رنگى است که کنارههاى چشم و دست و پاهایش اندکى سیاهى داشته باشد. رسول اللّهصاین نوع قوچ را پسند فرموده و ذبح کرده است. از حضرت عایشهلمروى است: «ضَحَّى رَسُولُ اللَّهِ جبِكَبْشٍ أَقْرَنَ فَحِيلٍ يَمْشِي فِي سَوَادٍ وَيَأْكُلُ فِي سَوَادٍ وَيَنْظُرُ فِي سَوَادٍ» (نسائی). «رسول اللّهصقوچ شاخ دارى که زیر شکم، کناره چشم‌ها و سر دست و پاهایش سیاه بود ذبح کرد».
۴- وقت قربانى: وقت ذبح قربانى صبح روز عید بعد از نماز است. قربانى قبل از نماز عید به هیچ وجه درست نیست. رسول اللّهصمىفرماید: «مَنْ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلَاةِ إِنَّمَا يَذْبَحُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ ذَبَحَ بَعْدَ الصَّلَاةِ فَقَدْ تَمَّ نُسُكَهُ وَأَصَابَ سُنَّةَ الْمُسْلِمِيْنَ» (بخاری). «هرکس پیش از نماز ذبح کند، براى خود ذبح کرده است، و هرکس بعد از نماز ذبح کند، قربانىاش را کامل کرده و به شیوه مسلمانان عمل کرده است». البته روز دوم و سوم عید نیز قربانى جایز است. در حدیث آمده است: «كُلُّ أَيَّامُ التَّشْرِيْقِ ذَبْحٌ» «تمام روزهاى تشریق روز ذبح هستند». یازدهم و دوازدهم (سیزدهم) از ایام تشریقاند. (احمد، سندش محل کلام است. البته این شاهد دارد).
۵- آنچه که به هنگام ذبح مستحب است: مستحب است که به هنگام ذبح، جانور رو به قبله کرده شود و قبل از ذبح این آیه را بخواند: ﴿إِنِّي وَجَّهۡتُ وَجۡهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ حَنِيفٗاۖ وَمَآ أَنَا۠ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ٧٩﴾[الأنعام: ٧٩]. «رو آوردم به آن کس که هستىبخش زمین و آسمان‌ها است، یکسو از هر کجى و از مشرکان نیستم»، این آیه را نیز بخواند: ﴿قُلۡ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحۡيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٦٢ لَا شَرِيكَ لَهُۥۖ وَبِذَٰلِكَ أُمِرۡتُ وَأَنَا۠ أَوَّلُ ٱلۡمُسۡلِمِينَ ١٦٣﴾[الأنعام: ۱۶۲-۱۶۳]. «بگو: بى‌گمان نمازم و عبادتم و زندگانىام و مرگم [همه] در راه خداوند، پروردگار جهانیان است. او شریکى ندارد و به این فرمان یافتهام و من نخستین [کس از] مسلمانانم». وقتى ذبح را شروع مىکند بگوید: «بِسْمِ اللّهِ وَاللّهِ أَكْبَر، اللَّهُمَّ هَذَا مِنْكَ وَلَكَ».
۶- وکیل گرفتن براى ذبح: بهتر است که هرکس قربانى خود را، خودش ذبح کند و اگر دیگرى را براى ذبح آن وکیل مىکند نیز جایز است، هیچگونه کراهیت یا اختلافى در صحت وکالت وجود ندارد.
٧- تقسیم گوشت قربانى: مستحب است که گوشت قربانى به سه قسمت تقسیم شود، یک سوم براى اعضاء خانواده یک سوم آن صدقه شود و یک سوم دیگر آن به عنوان هدیه میان دوستان توزیع گردد. در حدیث آمده است، رسول اکرم مىفرماید: «كُلُوْا وَادَّخِرُوْا وَتَصَدَّقُوْا» (متفق علیه). «بخورید، ذخیره کنید و صدقه کنید». تمام گوشت قربانى اگر به صدقه داده شود، اشکالى ندارد، همانطور که همهاش اگر براى اعضاء خانواده ذخیره شود بلامانع است.
۸- عدم جواز پرداخت دستمزد از گوشت و پوست قربانى: اجرت ذبح کننده از گوشت یا پوست قربانى داده نشود، از حضرت علىس روایت است مىفرماید: «أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ ج: أَنْ أَقُومَ عَلَى بُدْنِهِ، وَأَنْ أُقَسِّمَ لُحُومَهَا وَجُلُودَهَا وَجِلَالَهَا عَلَى الْمَسَاكِينِ، وَلَا أُعْطِيَ فِي جِزَارَتِهَا شَيْئًا مِنْهَا، وَقَالَ: نَحْنُ نُعْطِيْهِ مِنْ عِنْدِنَا» (متفق علیه). «رسول اکرمصبه من امر کرد تا که هنگام ذبح شتر قربانى ایشان حاضر باشم و حکم کرد که گوشت، پوست و آنچه که در گلو و پشت آن است، همه را صدقه کنم و به ذبح کننده (به عنوان) مزد از این چیزها ندهم. حضرت على مىفرماید: «ما از جیب خود به ذبح کننده مىدادیم».
٩- آیا یک گوسفند براى اعضاء خانواده کفایت مىکند؟ آرى، یک گوسفند براى اعضاء خانواده بدلیل حدیثى که از ابىایوبس روایت است کفایت مىکند، حدیث چنین است: «كَانَ الرَّجُلُ فِى عَهْدِ النَّبِىِّ جيُضَحِّى بِالشَّاةِ عَنْهُ وَعَنْ أَهْلِ بَيْتِهِ» (ترمذی وصححه). «در زمان رسول اکرمصشخص، گوسفندى را از جانب خود و از اعضاى خانوداهاش قربانى مىکرد».
۱۰- پرهیز نمودن کسیکه قربانى مىکند از اعمال زیر در ده روز ذیحجه:گرفتن موها و ناخنها از رویت هلال ذیحجه تا ذبح قربانى، براى کسانى که اراده قربانى دارند، مکروه تحریمى است. رسول اللّهصمىفرماید: «إِذَا رَأَيْتُمْ هِلاَلَ ذِى الْحِجَّةِ وَأَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُضَحِّىَ فَلْيُمْسِكْ عَنْ شَعْرِهِ وَأَظْفَارِهِ» (مسلم). «هرگاه هلال ماه ذیحجه رویت شود و قصد قربانى دارید، از گرفتن موها و ناخنها تا ذبح را انجام ندادهاید، خود دارى کنید». (و این حکم ویژه حجاج نمىباشد).
۱۱- قربانى کردن رسول اکرمصاز طرف تمام امت: هرکس از مسلمانان که توان قربانى کردن را ندارد، ثواب سایر مسلمانانى که قربانى مىکنند، به آنان نیز خواهد رسید، زیرا رسول اکرمصبه هنگام ذبح گوسفندى فرمود: «اللَّهُمَّ هَذَا عَنِّىْ وَعَنْ مَنْ لَّمْ يُضَحَّ مِنْ أُمَّتِىْ» «پروردگارا! این را از من و از کلیه کسانى از امت من که قربانى ندارند بپذیر». (احمد، ابوداود و ترمذى).