فصل دهم: بخشندگى و سخاوت
سخاوت، بذل و بخشش خصلت انسان مسلمان است، مسلمان تنگ نظر و بخیل نیست، زیرا این دو خصلت نکوهیده و نشأت گرفته از خبث نفس و تاریکى قلب مىباشند و مسلمان بدلیل ایمانى که دارد نفسش پاک و قلبش روشن است و خوى و خصلت بخل منافى با طهارت نفس و روشنى قلب است. پس مسلمان هرگز بخیل نمىشود و دست از انفاق نمىدارد.
بخل نوعى بیمارى قلبى و فراگیر است که کمتر انسانى از آن ایمن مىماند. ولى شخص مسلمان توسط ایمان و اعمال نیکش از قبیل نماز، زکات و ... مىتواند خود را از مفاسد دامنگیر این بیمارى نجات داده و خود را آماده و رستگارى اخروى کند. خداوند مىفرماید: ﴿إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ خُلِقَ هَلُوعًا ١٩ إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعٗا ٢٠ وَإِذَا مَسَّهُ ٱلۡخَيۡرُ مَنُوعًا ٢١ إِلَّا ٱلۡمُصَلِّينَ ٢٢ ٱلَّذِينَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ دَآئِمُونَ ٢٣ وَٱلَّذِينَ فِيٓ أَمۡوَٰلِهِمۡ حَقّٞ مَّعۡلُومٞ ٢٤ لِّلسَّآئِلِ وَٱلۡمَحۡرُومِ ٢٥﴾[المعارج: ۱٩-۲۵]. «به راستى که انسان ناشکیبا آفریده شده است. هرگاه به او مصیبت رسد، نگران. و چون آسایشى به او رسد، بخیل. مگر نمازگزاران. همان کسانى که بر نمازشان پىگیرند. و کسانى که در مالهایشان حقّى معین است. براى گدا و محروم». و مىفرماید: ﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَكِّيهِم بِهَا﴾[التوبة: ۱۰۳]. «از اموالشان زکات بگیر تا آنان را با آن پاک دارى و رشدشان دهى»و مىفرماید: ﴿وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ﴾[الحشر: ٩]. «هرکس از بخل نفس نجات پیدا کرد آنه رستگاراند».
باید گفت که: اخلاق خوب کسبى است و با نوعى تربیت و تمرین بدست مىآید از اینرو مسلمان بوسیله مواردى که در شریعت آمدهاست براى رشد و ارتقاى اخلاق فاضله سعى و تلاش مىکند، ترغیب و ترهیب وارده در این خصوص را همواره مورد نظر قرار داده و گام بر مىدارد. مثلا بخاطر رشد و ارتقاى خصلت سخاوت، قلبش را به تفکر، تدبر و تأمل پیرامون آیه زیر معطوف مىدارد: ﴿وَأَنفِقُواْ مِن مَّا رَزَقۡنَٰكُم مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوۡلَآ أَخَّرۡتَنِيٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِيبٖ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ ٱلصَّٰلِحِينَ١٠﴾[المنافقون: ۱۰]. «و از آنچه روزیتان کردهایم، پیش از آن انفاق کنید که مرگ به سراغ کسى از شما آید، و بگوید: پروردگارا، اى کاش [سرنوشت] مرا تا مدّتى اندک به تأخیر مىانداختى تا صدقه مىدادم و از درستکاران مىشدم»و مىفرماید: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ ٦ فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡيُسۡرَىٰ ٧ وَأَمَّا مَنۢ بَخِلَ وَٱسۡتَغۡنَىٰ ٨ وَكَذَّبَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ ٩ فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡعُسۡرَىٰ ١٠ وَمَا يُغۡنِي عَنۡهُ مَالُهُۥٓ إِذَا تَرَدَّىٰٓ ١١﴾[اللیل: ۵-۱۱]. «هرکس در راه خدا بدهد و تقوى را پیشه کند و به (اسلام) ایمان بیاورد، راه سعادت و سهولت را برایش باز خواهیم کرد، اما هرکس بخیلى کند و خود را از هدایت قرآن بى نیاز بداند و حسن (اسلام) را تکذیب کند، راه مشکلات و گرفتارىها را برایش باز خواهیم کرد، و ثروت او هیچگونه سودى براى او نخواهد داشت زمانى که او بسوى هلاکت برود»، و مىفرماید: ﴿وَمَا لَكُمۡ أَلَّا تُنفِقُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾[الحدید: ۱۰]. «و شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمىکنید، حال آنکه میراث آسمان‌ها و زمین از آن خداست»، و مىفرماید: ﴿وَمَا تُنفِقُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يُوَفَّ إِلَيۡكُمۡ وَأَنتُمۡ لَا تُظۡلَمُونَ﴾[البقرة: ۲٧۲]. «آنچه از خیر انفاق مىکنید، پاداش آن کاملا به شما داده خواهد شد و در حق شما کوتاهى نمىشود».
و رسولصمىفرماید: «خداوند جواد است، جود و سخا را مىپسندد، مکارم اخلاق، یعنى زیبایىهاى اخلاق را دوست دارد و اخلاق پست و بیهوده را نمىپسندد». (طبرانى، بیهقى و حاکم). و مىفرماید: «حسد (غبطه) روا نیست مگر در مورد دو شخص، ۱- شخصى که خداوند باو مال داده است و مالش را در راه خدا انفاق مىکند. ۲- شخصى که خداوند باو علم و حکمت داده است، و بوسیله آن میان مردم قضاوت مىکند و یا آن را به مردم مىآموزد» (بخارى). و مىفرمود: چه کسى مال وارثش را از مال خود بیشتر دوست دارد؟ گفته شد: اى رسول خدا کسى پیدا نمىشود که مال وارثش را از مال خود بیشتر دوست داشته باشد، فرمود: مال شما آن است که پیشتر از خود آن را فرستاده باشید و مال وارث آن است که آن را انفاق نکرده و ذخیره کردهاید» (بخارى). شاعر مىگوید:
برگ عیشى بگور خویش فرست
کسى نیارد ز پس تو پیش فرست
و مىفرماید: از آتش دوزخ خود را با انفاق کردن نصف خرما که شده نجات دهید. (بخارى). و مىفرماید: «هر روز که بندگان صبح مىکنند، دو فرشته از جانب خداوند مىآیند، یکى از آنان مىگوید: پروردگارا هرکس انفاق مىکند او را عوض بده و دیگرى گوید: پروردگارا هرکس از انفاق خوددارى کند، مالش را ضایع بگردان» (بخارى). و مىفرماید: «از بخل بپرهیزید، زیرا بخل پیشنیان را هلاک کرده و آن‌ها را وادار به ریختن خون یکدیگر کرده است. و محارم خود را حلال دانستهاند». (مسلم). روزى در خانه رسول اکرمصگوسفندى ذبح کرده شد، آنحضرت از عایشه پرسید، چقدر گوشت مانده است؟ امالمؤمنین جواب داد: همهاش را صدقه کردهام، جز یک شانه که باقیمانده است، رسول اکرمصدر جواب فرمود: پس بگو همهى آن باقى است بجز یک شانه. و مىفرماید: هرکس از کسب حلال خود اندازه یک دانه خرما صدقه کند، خداوند آن را مىپذیرد و بعد آن را براى مالکش پرورش مىدهد، همانطور که شما بچه اسب خود را پرورش مىدهید تا اینکه رشد کرده و به بزرگى کوه برسد.
مظاهر سخاوت عبارتاند از:
۱- بخشش، صدقه و اهدا بدون اظهار منّت.
۲- احساس سرور و خوشحال شدن از وجود سائل.
۳- انفاق بدون اسراف.
۴- انفاق به قدر امکان و با طیب خاطر و چهره باز و سخن شیرین.