ماده هشتم: نفقات (مخارج):
۱- تعریف نفقه: نفقه عبارت است از طعام، پوشاک و مسکن که به کسانى که تحت تکفل هستند، داده مىشوند.
۲- نفقه بر چه کسى واجب است؟: نفقه براى شش صنف واجب است:
۱- نفقه همسر بر شوهر واجب است، همسر خواه واقعى و حقیقى باشد، مانند، منکوحه در قید نکاح یا حکمى باشد مانند مطلقه به طلاق رجعى در ایام عده. رسول اللّهصمىفرماید: «أَلاَ وَإِنَّ حَقَّهُنَّ عَلَيْكُمْ أَنْ تُحْسِنُوا إِلَيْهِنَّ فِى كِسْوَتِهِنَّ وَطَعَامِهِنَّ». «آگاه باشید، آنان بر شما حق دارند، و شما باید لباس و طعام آنان را با حسن و خوبى بدهید». (ترمذی).
۲- مطلقه به طلاق بائن، اگر حامله است نفقهاش در ایام عدت بر شوهر واجب است. خداوند مىفرماید: ﴿وَإِن كُنَّ أُوْلَٰتِ حَمۡلٖ فَأَنفِقُواْ عَلَيۡهِنَّ حَتَّىٰ يَضَعۡنَ حَمۡلَهُنَّ﴾[الطلاق: ۶]. «اگر زنان (مطلقه به طلاق بائن) حامله هستند. تا زمان وضع حمل بر آنان انفاق کنید».
۳- نفقه والدین بر عهده فرزندان است، خداوند مىفرماید: ﴿وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَانٗا﴾[البقرة: ۸۳]. و رسول اللّهصدر پاسخ به سؤال کسى که پرسید، چه کسانى شایستهتراند، که به آنان انفاق شود؟ فرمود: «أُمُّكُ. ثَلَاثًا ثُمَّ قالَ: أَبُوكَ» (متفق علیه). «سه بار فرمود: مادرت و بار چهارم فرمود: پدرت».
۴- نفقه فرزندان نابالغ بر عهده پدر است. خداوند مىفرماید، ﴿وَٱرۡزُقُوهُمۡ فِيهَا وَٱكۡسُوهُمۡ وَقُولُواْ لَهُمۡ قَوۡلٗا مَّعۡرُوفٗا﴾[النساء: ۵]. «فرزندانتان را طعام و پوشاک بدهید و براى آنان سخن نیکو بگوئید». رسولاللّه مىفرماید: «وَيَقُولُ الاِبْنُ أَطْعِمْنِى، إِلَى مَنْ تَدَعُنِى». (احمد و دار قطنى). «فرزند مىگوید: به من طعام بده مرا به چه کسانى رها مىکنى».
۵- نفقه خادم بر عهده مخدوم و آقا است. رسول اللّهصمىفرماید: «لِلْمَمْلُوكِ طَعَامُهُ وَكِسْوَتُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَلاَ يُكَلَّفُ مِنَ الْعَمَلِ مَا لاَ يُطِيقُ». (مسلم). «مملوک و خادم حق طعام و پوشاک را دارد، مولى و آقا به نحو شایسته باید طعام و پوشاک وى را داده و کارى برتر از توان او به او نسپارد».
۶- نفقه چهارپایان و حیوانات بر عهده مالک آن‌ها است. رسول اللّهصمىفرماید: «دَخَلَتِ النَّارَ امْرَأَةٌ فِى هِرَّةٍ حَبَسَتْها حَتَّى مَاتَ جُوعًا فَلَا هِىَ أَطْعَمَتْها وَلَا أَرْسَلَتْها تَأْكُلُ مِنْ خَشَاشِ الأَرْضِ». (صحیحن). «زنى بخاطر یک گربه که آن را حبس کرده بود به دوزخ رفت. گربه از گرسنگى جان داد و آن زن نه آن را طعام مىداد و نه آن را رها مىکرد تا از حشرات و خاشاک زمین تغذیه شود».
۳- مقدار نفقه واجب عبارت است از:
طعام سالم، نوشیدنى خوشگوار، لباسى که جلوى ضرر گرمى و سردى را بگیرد و مسکنى که شایستگى سکونت را داشته باشد، همه در این مقدار اتفاق دارند و اختلاف در کمیت و کیفیت آن است، زیرا که کیفیت یا چند چون نفقه منوط به توان مالى انفاق کننده و وضعیت زندگى کسانى است که بر آنان انفاق مىشود. روى این حساب بهتر است که این مسأله به قضات محترم سپرده شود تا آنان با توجه به وضعیت و شرایط مالى مسلمانان و طبق صلاحدید و با عنایت به شرایط زمان و مکان تصمیم لازم را اتخاذ نمایند.
۴- نفقه چه زمانى ساقط مىشود: نفقه در شرایط زیر ساقط مىشود:
۱- همسر هرگاه ناشزه شود و سرکشى کند یا شوهر را براى همبسترى نگذارند، حق نفقه ندارد. زیرا نفقه در عوض استمتاع و بهره جنسى است که شوهر از همسر مىبرد. و هرگاه بهره گرفتن بدون عذر میسر نباشد، نفقه ساقط مىگردد.
۲- مطلقه رجعیه وقتى عدتش سپرى شود، حق نفقه بر شوهر ندارد چون بائنه مىشود.
۳- مطلقه حامله بعد از وضع حمل، اگر فرزند شوهرش را شیر مىدهد، بر شوهر لازم است که مزدش را بدهد. خداوند مىفرماید:
﴿فَإِنۡ أَرۡضَعۡنَ لَكُمۡ فَ‍َٔاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ﴾[الطلاق: ۶]. «هرگاه زنان مطلقه فرزندان شما را شیر بدهند، مزد آنان را بدهید».
۴- والدین هرگاه مستغنى شوند یا اینکه فرزند فقیر و نیازمند باشد بگونهاى که بیش از غذاى شب را نداشته باشد، نفقه والدین از عهده او ساقط مىشود، زیرا خداوند بیش از حد توان کسى را مکلف نمىسازد.
۵- فرزندان پسر وقتى بالغ شوند و دختران وقتى ازدواج کنند نفقه آنان ساقط مىشود و بر پدر واجب نیست که نفقه آنان را تأمین کند. اگر فررند پسر بالغ است ولى مجنون یا دیوانه است، در این صورت نفقه بر عهده پدر است.
توجه: بر مسلمان واجب است که با خویشاوندان، و نزدیکان پدر و مادرش احسان کند، اگر به لباس، طعام و مسکن نیاز پیدا کردند به کمک آنان مبادرت ورزد، و اولویت به ترتیب قرابت و خویشاوندى باشد، رسول اکرمصمىفرماید: «يَدُ الْمُعْطِي الْعُلْيَا، وَابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ: أُمَّك وَأَبَاك، وَأُخْتَك وَأَخَاك، ثُمَّ أَدْنَاك فَأَدْنَاك»(نسائى و دارقطنى). «دست دهنده بالا است، ابتداء به کسانى انفاق کن که تحت تکفل تو هستند، به مادر، پدر، خواهر و برادرت، بعد به ترتیب بر نزدیکانت».
اگر مالک حیوان، از تغذیه حیوانات خوددارى کند، حیوانات باید فروخته شوند یا ذبح شوند تا در اثر گرسنگى معذب نشوند، چون عذاب دادن حیوانات حرام است. رسول اکرمصمىفرماید: «دَخَلَتِ النَّارَ امْرَأَةٌ فِى هِرَّةٍ... الخ».