ماده هشتم: بحث اذان و اقامه:
۱- اذان:
اذان عبارت است از اعلام وقت نماز با الفاظ مخصوص
۲- حکم اذان:
اذان واجب کفائى است براى اهالى شهرها و قریهها. زیرا در حدیث آمده است: «إِذَا حَضَرَتِ الصَّلاَةُ فَلْيُؤَذِّنْ لَكُمْ أَحَدُكُمْ وَلْيَؤُمَّكُمْ أَكْبَرُكُمْ» (نسائی). «با فرا رسیدن وقت نماز باید یکى از شما اذان گوید و کسى که بزرگتر است، شما را امامت کند».
اذان گفتن براى مسافر و صحرانشین سنت است. زیرا در حدیث آمده است: «فَإِذَا كُنْتَ فِى غَنَمِكَ وَبَادِيَتِكَ فَأَذَّنْتَ بِالصَّلاَةِ، فَارْفَعْ صَوْتَكَ بِالنِّدَاءِ، فَإِنَّهُ لاَ يَسْمَعُ مَدَى صَوْتِ الْمُؤَذِّنِ جِنٌّ وَلاَ إِنْسٌ وَلاَ شَىْءٌ إِلاَّ شَهِدَ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» (بخاری). «هرگاه در صحرا اذان مىگوئى، با آواز بلند اذان بگو. زیرا با شنیدن صداى اذان جنها، انسان‌ها و سایر موجودات، براى مؤذن روز قیامت گواهى خواهند داد».
صیغه و الفاظ اذان:
حضرت رسولصکلمات اذان را به ابى محذوره چنین یاد داد.
«اللّهُ أكبر، اللّهُ أكبر، اللّهُ أكبر، اللّهُ أكبر».
«أَشْهَدُ أنْ لَّا إلهَ إلَّا اللّه، أَشْهَدُ أنْ لَّا إلهَ إلَّا اللّه».
«أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَّسُولُ اللّهِ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَّسُولُ اللّهِ».
(شهادتین را بار دوم با صداى بلندتر بگوید، این عمل ترجیع نام دارد)
«حَىَّ عَلَى الصَّلَاةِ، حَىَّ عَلَى الصَّلَاةِ».
«حَىَّ عَلَى الْفَلَاحِ، حَىَّ عَلَى الْفَلَاحِ».
براى اذان فجر: «اَلصَّلَاةُ خَيْرٌ مِّنَ النَّوْمِ» را دو مرتبه اضافه کند.
«اللّهُ أكبر، اللّهُ إكبر، لَا إِلهَ إلَّا اللّه».
شایسته است که مؤذن خصوصیات زیر را داشته باشد:
امانتدار، داراى صداى بلند و آگاه به اوقات نماز باشد. اذان بهتر است که در جائى بلند، مانند، سکو و غیره گفته شود، موقع گفتن کلمات «حَىَّ عَلَى الصَّلَاةِوحَىَّ عَلَى الْفَلَاحِ» مستحب است که انگشت سبابه، را به داخل گوشها قرار داده، چهره را به ترتیب به طرف راست و چپ بگرداند. در برابر گفتن اذان، حقوق از مردم دریافت نکند. البته گرفتن مزد از بیتالمال و وزارة اوقاف مانعى ندارد.
اقامه:
حکم اقامه: تکبیر اقامه براى تمام نمازهاى پنجگانه واجب و یا سنت است. خواه نماز در وقت خوانده شود یا نماز قضائى باشد. زیرا در حدیث آمده است: هرگاه سه نفر در قریه یا در صحرا با هم باشند و نماز جماعت برگزار نکنند، شیطان بر آنان چیره مىشود، بنابراین، همگام با جماعت باشید. زیرا گرگ گوسفندى را شکار مىکند که از گله جدا مىچرد. و از انسس مروى است که رسول اللّهصبه بلالس امر کرد تا الفاظ اذان را دو، دو و کلمات اقامه را یک بار بگوید.
کلمات اقامه: در حدیث عبدللّه بن زید که کلمات اذان را در خواب دیده بود، کلمات اقامه چنین آمدهاند: «اللّهُ أكبر، اللّهُ أكبر، أَشْهَدُ أنْ لَّا إلهَ إلَّا اللّه، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَّسُولُ اللّهِ، حَىَّ عَلَى الصَّلَاةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلَاحِ، قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ، قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ، اللّه أكبر، اللّه أكبر، لا إِلهَ إلَّا اللّه».
توجه: امام درباره اقامت از مؤذن اختیار بیشترى دارد. لذا مؤذن تا امام را نبیند و از وى کسب اجازه نکند شروع به اقامه نکند. در حدیث در این خصوص آمده است: «اَلْمُؤَذِّنُ أَمْلَكُ بِالْأَذَانِ وَالْإِمامُ أَمْلَكُ بِالْإِقَامَةِ» (ترمذی). «اختیار اذان با مؤذن و اختیار اقامه با امام است».
در خصوص اذان و اقامه رعایت نکات زیر مستحب است، اذان آرام، آرام و با وقفه گفته شود و کلمات اقامه بصورت حدر یعنى بدون وقفه و با سرعت گفته شوند. رسول اکرمصخطاب به بلال مىفرماید: «إذَا أَذَّنْت فَتَرَسَّلْ، وَإِذَا أَقَمْت فَاحْدُرْ» اذان را با ترسیل (با وقفه) و اقامه را با حدر (بدون وقفه) بگو. (ابوشیخ از ابوهریره سند صحیح).
۱- شنونده اذان و اقامه، همان الفاظ مؤذن و اقامهگو را تکرار کند بجز، «حَىَّ عَلَى الصَّلَاةِ، و حَىَّ عَلَى الْفَلَاحِ» در این دو کلمه از مؤذن و مقیم پیروى نشود. شنونده بجاى این دو کلمه، «لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِاللّهِ» را بگوید. هم چنین در کلمه «قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ» نیز از مقیم پیروى نشود. شنونده بجاى آن «أقامَهَا اللّهُ وَأَدَامَها» را گوید. در حدیث آمده است: وقتى بلالس شروع به اقامه کرد و به این کلمات: «قَدْ قَامَتِ الصَّلَاةُ» رسید، رسول اکرمصفرمود: «أَقَامَهَا اللّهُ وَأَدَامَها» و در حدیث مسلم آمده است: «إِذَا سَمِعْتُمُ الْمُؤَذِّنَ فَقُولُوا مِثْلَ مَا يَقُولُ الْمُؤَذِّنُ ثُمَّ صَلُّوا عَلَىَّ فَإِنَّهُ مَنْ صَلَّى عَلَىَّ صَلاَةً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ بِهَا عَشْرًا ثُمَّ سَلُوا لِىَ الْوَسِيلَةَ فَإِنَّهَا مَنْزِلَةٌ فِى الْجَنَّةِ لاَ تَنْبَغِى إِلاَّ لِعَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ وَأَرْجُو أَنْ أَكُونَ أَنَا هُوَ وَمَنْ سَأَلَ لِىَ الْوَسِيلَةَ حَلَّتْ عَلَيْهِ الشَّفَاعَةُ» (ترمذی). «هرگاه صداى مؤذن را شنیدید، کلماتى را که مؤذن مىگوید، بگوئید. بعد بر من درود بفرستید هرکس یک بار درود بخواند خداوند ده بار بر او درود مىفرستد بعد از درود، وسیله را که منزلى است در بهشت براى من تقاضا کنید. وسیله مخصوص یکى از بندگان خدا است و من امیدوارم که آن یکى من باشم. هرکس از خداوند براى من وسیله را بخواهد، شفاعت من در حق او حلال خواهد شد».
۲- دعاى خیر بعد از اذان. زیرا ترمذى در حدیثى که سندش صحیح است چنین آورده است: «اَلدُّعَاءُ لَا يُرَدُّ بَيْنَ الأَذانِ وَالْإِقَامَةِ» «دعاى میان اذان و اقامه رد نمىشود». و درباره اذان مغرب در حدیث چنین آمده است: «اللَّهُمَّ هَذَا إقْبَالُ لَيْلِك وَإِدْبَارُ نَهَارِك وَأَصْوَاتُ دُعَاتِك ؛ فَاغْفِرْ لِي».
«پروردگارا! این وقت آمدن شب و رفتن روز تواست. وقت آه و فغان بندگانى است که از تو مىخواهند، پس مرا مورد مغفرت قرار بده».