فصل اول: پيرامون اخلاق حسنه
اخلاق عبارت است از توان و استعداد محکم در نفس و باطن که اعمال ارادى و اختیارى از آن صادر مىشوند، اخلاق مصدر اعمال خوب و بد و همچنین زشت و زیبا است. این کیفیت باطنى به لحاظ ماهیت خود پذیراى تاثیر خوب و بد تربیت است. هرگاه این صلاحیت، استعداد و توان بسوى ترجیح دادن فضیلت و حق، محبت با نیکىها، تشویق به خیر سوق داده شود و در جهت دوستى با زیبایىها و نفرت از قبائح و زشتىها از آن کار گرفته شود، ماهیت آن باین اعمال خو گرفته و این اعمال به راحتى از آن صادر مىگردند. صدور این اعمال بدون احساس ناراحتى اخلاق حسن نام دارند، این اعمال عبارتند از: بردبارى شکیبایى، صبر و تحمل، سخاوت و شجاعت، عدل و احسان، و امثال آن متعلق به اخلاق حسنه و کمال نفس هستند.
هرگاه این اعمال ترک داده شوند، نفس شایستگى لازم براى این اعمال را پیدا نکرده و در جهت رشد و پیشرفت اعمال خیر و معروف پنهان در خود آماده نمىشود. یا آنکه بدتربیت شده و در اثر آن زشتىها را مىپسنددو زیبایىها را نمىپذیرد. رفتار و گفتارهاى پست و خراب براحتى از وى انجام مىگیرد، به چنین کسى گفته مىشود: اخلاق بدى دارد، این رفتار و گفتار که براحتى از آن صادر مىشوند، اخلاق بدنام دارند، اعمال ضد اخلاقى عبارتند از: خیانت، دروغ، خوف، طمع، ستم، خشونت، بدگوئى، عدم رعایت عفت کلام و امثال آن، روى این اساس اسلام به اخلاق حسنه ارزش قایل شده و براى رشد آن در جامعه اسلامى دعوت کرده است و ایمان انسان را بوسیله فضائل شخصى و اسلامش را بوسیله اخلاق حسنه محک زده است و خداوند متعال پیامبرش را بخاطر اخلاق زیبایش ستوده است. ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ ٤﴾[القلم: ۴]. و او را درباره حسن اخلاق امر کرده است. ﴿ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِي بَيۡنَكَ وَبَيۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ كَأَنَّهُۥ وَلِيٌّ حَمِيمٞ﴾[فصلت: ۳۴]. «با شیوه بهتر و اخلاق زیبا دفاع کن، آنگاه دشمنان نیز دوست صمیمى مىگردند»خداوند اخلاق خوب را وسیلهاى براى حصول سعادت و رسیدن به بهشت قرار داده‌است. ﴿وَسَارِعُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَةٖ مِّن رَّبِّكُمۡ وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا ٱلسَّمَٰوَٰتُ وَٱلۡأَرۡضُ أُعِدَّتۡ لِلۡمُتَّقِينَ ١٣٣ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي ٱلسَّرَّآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ ١٣٤﴾[آل‌عمران: ۱۳۳-۱۳۴]. ترجمه: «بشتابید بسوى بخشش گناهان از جانب پروردگار و به سوى بهشتى که بزرگى و عرض آن برابر با زمین و آسمان‌ها است و براى پرهیزگاران تدارک دیده شده است. آنانى که در حال خوشحالى و تنگدستى انفاق مىکنند و خشم خود را فرو مىبرند و از خطاها و اشتباهات مردم، در مىگذرند، خداوند نیکو کاران را مىپسندد». رسول اکرمصبراى تکمیل نمودن اخلاق حسنه مبعوث شده است. «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكارِمَ الْأَخْلَاقِ» «همانا من براى اتمام مکارم اخلاق مبعوث شدهام». (بخارى در ادب المفرد). رسول اکرمصدر چندین مورد فضیلت مکارم اخلاق را بیان کرده است، مىفرماید: «مَا مِنْ شَيْءٍ فِي الْمِيزَانِ أَثْقَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ» «هیچ چیزى در میزان عدل الهى وزن بیشترى از حسن خلق ندارد» و مىفرماید: «اَلْبِرُّ حُسْنُ الْخُلُقِ»(بخارى). «نیکى یعنى حسن خلق» و مىفرماید: «أَكْمَلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا»(احمد وابوداود). «کاملترین مؤمن بلحاظ ایمان کسانى هستند که اخلاق زیبا دارند»، و مىفرماید: «إِنَّ مِنْ أَحَبِّكُمْ إِلَىَّ وَأَقْرَبِكُمْ مِنِّى مَجْلِساً يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَحْسَنُكُمْ أَخْلاَقاً» (بخاری). «روز قیامت کسى از میان شما با من نزدیکتر و نزد من محوبتر است که اخلاقش بهتر باشد»، و سوال شد کدام عمل بهتر است؟ فرمود: «حُسْنُ الْخُلُقِ» «بهترین عمل حسن اخلاق است». (ترمذى). و مىفرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ لَيَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلُقِهِ عَظِيمَ دَرَجَاتِ الآخِرَةِ، وَشَرَفَ الْمَنَازِلِ، وَإِنَّهُ لَضَعِيفُ الْعِبَادَةِ» «انسان با عبادت اندک و بوسیله اخلاق زیبا درجات عالیه بهشت و مسکن و منازل خوب آن را در مىیابد». (طبرانى).