فصل اول: آداب نيت
مسلمان نسبت به اهمیت نیت در تمام امور دینى و دنیوى ایمان دارد. تمام اعمال در اثر نیت شکل مىگیرند و بر حسب نیت به آن‌ها پاداش داده مىشود. صحت و سقم، قوت و ضعف اعمال منوط به نیت است. عقیده مسلمان دایر بر اینکه نیت براى تمام اعمال ضرورى است، مستفاد از دلائل زیر است:
۱- ﴿وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ﴾[البینة: ۵].
«به آنان امر نشده جز اینکه خداوند را با اخلاص دعوت کنند».
۲- ﴿قُلۡ إِنِّيٓ أُمِرۡتُ أَنۡ أَعۡبُدَ ٱللَّهَ مُخۡلِصٗا لَّهُ ٱلدِّينَ ١١﴾[الزمر: ۱۱].
«(اى پیامبر) بگو: به من امر شده تا خدا را با اخلاص عبادت کنم».
در حدیث درباره نیت نیز سخن گفته شده است. مىفرماید: همانا پاداش اعمال به نیت بستگى دارد و براى انسان هست آنچه که او نیت کرده است. (متفق علیه).
و مىفرماید:
«إِنّ اللّهَ لاَيَنْظُرُ إلَى صُوَرِكُمْ وَأَمْوَالِكُمْ وَإِنّمَا يَنْظُرُ إِلى قُلُوبِكُمْ وَأَعْمَالِكُمْ» (متفق علیه).
«خداوند به سر و صورتتان نگاه نمىکند بلکه اعمال و دل‌هاى شما را مىبیند (یعنى ملاک فضیلت و برترى نزد اللّه ظاهر و صورت شما نیست بلکه نیت قلبى و اعمالتان هستند)».
منظور از نگاه کردن به دل‌ها، نگاه کردن به نیت‌ها است زیرا نیت است که انسان را بر عمل وا مىدارد. رسول اللّهصمىفرماید: «مَن هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَلَمْ يَعْمَلْهَا كُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ» «هرکس قصد انجام عمل نیکى کند و موفق به انجام آن نشود، نیکى در نامه اعمالش ثبت مىگردد».
آرى به محض قصد و نیت پاک، عمل پاک و شایسته مىگردد و در برابر آن ثواب مىرسد و لو اینکه موفق به عمل نشود. این اجر و پاداش مسلما بیانگر ارزش و اهمیت نیت است. در حدیثى درباره ارزش و اهمیت نیت آمده است: «مردم به چهار دسته تقسیم مىشوند:
۱- شخصى که خداوند باو علم و مال داده است، او بر اساس علم خود از ثروت و مالش استفاده مىکند و مطابق با علم خود، ثروتش را در راه اللّه انفاق مىکند.
۲- شخص دیگرى که این علم و ثروت را ندارد ولى مىگوید: اگر خداوند به من مىداد. آنطور که به فلانى داده‌است، من نیز مانند او عمل مىکردم. این هر دو در اجر و پاداش با هم برابراند.
۳- کسى که خداوند باو مال داده اما علم نداده است. او مالش را در راه غیر مشروع انفاق مىکند، شخصى دیگر مىگوید: اگر خداوند به من مال مىداد، همانطور که به فلانى داده است، من نیز مانند او مالم را در راههاى نامشروع خرج مىکردم. این هر دو در گناه برابر و شریکاند. (ابن ماجه). آرى، کسى که نیت عمل صالح را کرده است، باو اجر و ثواب عمل صالح داده مىشود و کسى که نیت عمل بد را کرده باشد، پاداش عمل بد باو داده مىشود. ملاک این اجر و ثواب، عذاب و عقاب نیت است.
در حدیثى دیگر آمده است: رسول اکرمصدر زمانى که در تبوک بود، فرمود: «کسانى در مدینه هستند که در ثواب جهاد با ما شریکاند، هرچند که آنان در مدینه نشستهاند. ما هیچ مسافتى را طى نمىکنیم، هیچ مالى را انفاق نمىکنیم و هیچ زحمت و مشکلى را متحمل نمىشویم مگر اینکه آنان در اجر و ثواب یکسان با ما شریکاند. ولو اینکه آنان در مدینه هستند». سوال شد چگونه چنین چیزى ممکن است؟ فرمود: «آنان نیت شرکت در جهاد را داشتند اما بدلیل اینکه معذور بودند نتوانستند شرکت کنند ولى بخاطر نیت پاکشان شریک اجر هستند». (ابوداود و بخارى).
آرى، صفا و پاکى نیت است که شخص غیر مجاهد و نمازى را در اجر و ثواب برابر مجاهد و نمازى قرار داده است در حدیثى دیگر در این باره آمده است: «وقتى مسلمانان با شمشیر و اسلحه بر یکدیگر حملهآور شوند، قاتل و مقتول هر دو در دوزخ هستند، سوال شد یا رسول اللّه، قاتل آرى ولى مقتول به چه گناهى به دوزخ مىرود؟ فرمود: چون او نیت کشتن برادر دینىاش را کرده است». آرى، نیت فاسد، مقتول را که اگر قصد کشتن برادرش را نمىکرد به بهشت مىرفت، به دوزخ مىبرد و او را در ردیف قاتل قرار مىدهد. در حدیثى دیگر آمده است: هرکس نکاح کند و قصد پرداخت مهریه را ندارد، زانى محسوب مىگردد و هرکس پولى را قرض کند و نیت باز پرداخت آن را نداشته باشد، سارق و دزد بحساب مىآید.
آرى مىبینیم که نیت بد و قصد فاسد چگونه مباح را حرام و جایز را ممنوع قرار داده‌است.
همه این‌ها، اعتقاد مسلمان نسبت به اهمیت نیت تقویت مىکنند. اینجا است که مسلمان تمام اعمالش را بر اساس نیت پاک پىریزى مىکند و تمام سعى و تلاشش را بخرج مىدهد تا هیچ عملى را بدون نیت یا با نیت بد، انجام ندهد. زیرا نیت، روح و پایه اعمال است، صحت و فساد اعمال بطور کامل منوط به صحت و فساد نیت است، عمل، اگر بدون نیت انجام گیرد، صاحب آن ریاکار، حیلهگر و مغضوب محسوب مىگردد.
مسلمان تمام اعمالش را بر اساس نیت پاک پى ریزى مىکند و تمام سعى و تلاشش را بخرج مىدهد تا هیچ عملى را بدون نیت یا با نیت بد، انجام ندهد. زیرا نیت، روح و پایه اعمال است، صحت و فساد اعمال بطور کامل منوط به صحت و فساد نیت است، عمل، اگر بدون نیت انجام گیرد، صاحب آن ریا کار، حیلهگر و مغضوب محسوب مىگردد.
آرى! مسلمان بر این باور است که نیت در ابتدا رکن اعمال و باعتبار استمرار، شرط اعمال است، این اعتقاد را نیز دارد که نیت فقط تلفظ این الفاظ (بارالها چنین نیت کردهام) نیت و نه نیت تنها سخن گفتن با خود است، بلکه نیت درست، عبارت است از تمایل و گرایش قلب بسوى عمل و براى هدف صحیحى، مانند دفع مضرت یا جلب منفعت، در زمان حال یا در زمان آینده، و به تعبیرى دیگر نیت عبارت است از: اراده براى انجام کارى بمنظور خشنودى خداوند و امتثال از فرمان وى.
وقتى مسلمان بر این باور و عیده است که تنها عمل مباح، بوسیله نیت تبدیل به طاعت مىشود و اجر دارد و اینکه: اعمال هرگاه منهاى نیت باشند تبدیل به معصیت و موجب عذاب مىشوند، چنین نمىاندیشد که کارگناه و خلاف شرع در اثر نیت پاک، تبدیل به طاعت مىشود یا نیت حسنه در آن تاثیر مثبت دارد -خیر- در نتیجه، اگر کسى بخاطر خشنودى دیگران، از کسى غیبت مىکند، او در واقع خدا را نافرمانى کرده است، نیت حسنه که همانا خشنودى دیگران است، سودى براى او ندارد، کسى که با مال حرام مسجد مىسازد، اجر نمىبرد، کسى که در مجالس و محافل رقص و سرور، حاضر مىشود یا کارتهاى قمار را مىخرد و منظورش تقویت و تائید پروژهاى خیریه است یا هدفش کمک به جهاد و مجاهدین است، او در واقع خداوند را معصیت کرده، و گناه کار است. هیچ اجرى به وى نمىرسد، کسى که روى قبور و مزار صالحان و نیکان گنبد مىسازد، براى آنان حیوان ذبح مىکند، یا به قصد محبت صالحان بنام آنان نذر مىکند، او در واقع خدا را نافرمانى کرده است و در برابر این‌گونه اعمال بجاى ثواب گناه به او مىرسد ولو اینکه نیتش پاک باشد، همانطور که خودش معتقد است. زیرا که جز اعمال مباح عملى دیگرى نمىتواند بدلیل نیت صالحه، تبدیل به طاعت شود، اعمال حرام به هیچ وجه تبدیل به طاعت نمىشوند.