فصل هشتم: آداب مجالست و همنشينى
شخص مسلمان در تمام شئون زندگى تابع راه و روش اسلام است. اسلامى که کوچک‌ترین مسالهاى از مسائل زندگى را رها نکرده است. حتى درباره چگونه نشستن و مجالست با دوستان نیز رهنمودهاى لازم را ارائه داده است. بنابراین مسلمان در این زمینه باید نکات زیر را رعایت نماید:
۱- نخست به اهل مجلس سلام گوید، سپس هر جا که جاى خالى یافت، بنشیند، کسى را از مجلس بلند نمىکند تا جایش را اشغال کند، بدون رضایت و کسب اجازه در وسط دو نفر، ننشیند، رسول اکرمصفرمودند: «هرگز کسى از شما دیگرى را از جایش بنلد نکند تا جایش را اشغال کند، البته براى کسیکه از بیرون مىآید جا باز کنند حضرت عبداللّه بن عمربعادتش بر این بود، هرگاه بخاطر او کسى از جایش بنلد مىشد، هرگز آنجا نمىنشست». (متفق علیه). حضرت جابر بن سمرهس مىفرماید: هرگاه در مجلس و محفل رسول اکرمصمىآمدیم، هر جا که جا بود، یعنى در آخر مجلس مىنشستیم، رسول اکرمصمىفرماید: «لاَ يَحِلُّ لِرَجُلٍ أَنْ يُفَرِّقَ بَيْنَ اثْنَيْنِ إِلاَّ بِإِذْنِهِمَا» «براى هیچکس جایز نیست که بدون کسب اجازت میان دو نفر که کنار هم نشستهاند، فاصله ایجاد کند، یعنى در وسط آنان بنشیند». (ابوداود و ترمذى، ترمذى آن را حسن گفته است).
۲- اگر کسى براى ضرورت از مجلس بلند شد و دوباره برگشت، براى نشستن در جاى اولش حق تقدم با اوست، زیرا رسول اکرمصمىفرماید: «إذَا قامَ أحَدُكُمْ مِنْ مَجْلِسِهِ ثُمَّ رَجَعَ إِلَيْهِ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ» (مسلم). «هر گاه کسى از مجلس بلند شود و دوباره برگردد، حق تقدم با اوست».
۳- در وسط مجلس مردم (یعنى اگر مردم بصورت حلقهاى نشستهاند) نباید نشست. زیرا از حذیفه مروى است، رسول اکرمصفرمود: هرکس در وسطه حلقه بنشیند، ملعون است. (ابو داود با سند حسن).
۴- انسان مسلمان هرگاه در مجلس مىنشیند نکات زیر را رعایت خواهد کرد: با وقار و متانت مىنشیند، انگشتها را تو در تو نمىکند، با ریش و انگشتر خود بازى نمىکند، دندانها را خلال نمىکند، انگشت را داخل بینى نمىبرد، آب دهان و بینى نمىریزد، به کثرت عطسه نمىزند و خمیازه نمىکشد. آرام مىنشیند، سخنانش را حساب شده و متین مىگوید، موقع حرف زدن، در صدد گفتن حق برمىآید، از پر حرفى اجتناب مىکند، از شوخى و جدال پرهیز مىکند، در مورد فرزندان، خانواده، شغل، حرفه و صنعت خود با غرور و فخر حرف نمىزند، از شعر، تالیف، ادب و تصنیف خود تعریف نمىکند، به سخنان دیگران گوش فرا مىدهد، درباره سخنان شنیده شده افراط نمىکند، با شروع سخنان خود، سخن دیگران را قطع نمىکند و خواستار و تکرار سخنان نمىشود. چون تکرار سخن یا قطع آن براى سخنگو ممکن است ناگوار باشد.
مسلمان بنابراین دو دلیل خود را ملزم به رعایت این آداب مىداند:
اول اینکه آزار و اذیت مسلمان را حرام مىداند، زیرا مسلمان واقعى کسى است که دیگران از دست و زبان او در امان باشند.
دوم اینکه او در پى جلب محبت برادران دینى و دوستان خود مىباشد. زیرا خدا و رسولش محبت و همدلى میان مسلمانان را مورد تاکید قرار داده و بدان امر نموده است.
۵- انسان مسلمان هرگاه در معبر و مسیر راه مىنشیند، به نکات زیر توجه دارد:
۱- نگاهش را پایین مىگیرد، به زنان نامحرم که از آنجا مىگذرند و به آنانى که درب منزلهایشان ایستادهاند و به آنانى که از راه پلههاى منزلشان بالا مىروند یا از پنجره سر را بیرون مىآورند، به نگاه شهوت نمىنگرد، هم چنین به دیده حسد کسى را نگاه نمىکند.
۲- به هیچکس از عابرین ضرر نمىرساند، بوسیله زبان خود از کسى بدگوئى نمىکند و کسى را دشنام نمىدهد، نکوهش نمىکند، کسى را نمىزند، مال کسى را نمىچابد، سد معبر نمىکند گردنهگیرى و راه بندانى نمىکند.
۳- سلام را جواب مىدهد. زیرا پاسخ سلام واجب است، خداوند مىفرماید: ﴿وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٖ فَحَيُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآ﴾[النساء: ۸۶]. «هرگاه به شما سلام گفته شود، پاسخ بهتر بدهید یا حداقل همان الفاظ را برگردانید».
۴- در صورت مشاهده کار خلاف، امر به معروف مىکند، زیرا او در این حال مسئول امر به معروف است، چون امر به معروف وظیفه هر مسلمان است و تا انجام نگیرد، ساقط نمىشود. از باب مثال، اگر اذان گفته شود و حاضران اجابت نکنند، بر وى لازم است که آنان را امر به اجابت کند، زیرا در آنصورت معروفى ترک داده مىشود بنابراین بر او واجب است که بدان امر کند. همچنین اگر شخص گرسنه یا کسى که فاقد لباس است از آنجا رد شود، آنان را اطعام کند و لباس بپوشاند و اگر خودش قادر به این امر نیست، دیگران را براى این کار تشویق کند، زیرا تغذیه گرسنگان و لباس پوشاندن به برهنگان از جمله کارهاى خیر و معروف است که هرگاه ترک شود، امر کردن بدان واجب مىگردد.
۵- هرگونه منکرى که در جلو او انجام مىگیرد، آن را منع کند. زیرا تغییر منکر مانند امر به معروف از وظایف مهم هر مسلمان است. پیامبرصمىفرماید: «هرکس از شما منکرى را ببیند، آن را تغییر دهد»، (مسلم). از باب مثال، مىبیند که کسى علیه کسى دیگر تجاوز مىکند، او را مىزند، مالش را مىبرد، بر مسلمان واجب است که در چنین حالتى منکر را تغییر دهد و از مظلوم حمایت کند و در برابر ستم و عدوان در حد توان خود مقاومت نماید.
۶- گم شدگان یا گم کرده راه را هدایت کند. مثلا اگر کسى آدرس منزل، آدرس راه یا درباره شخصى از وى سوال کند، واجب است که سوال کننده را درباره رسیدن به مقصدش هدایت کند، راه را برایش نشان دهد، فرد مورد نظر را برایش معرفى کند، این‌ها از آداب نشستن در طریق، مانند: نشستن در جلو منازل، مغازهها، قهوهخانهها، امکنه عمومى، میادین و پارکها، مىباشند.
در حدیثى در این باره چنین آمده است: از نشستن در معبر و راهها و گذرگاهها خود دارى کنید، سوال شد یا رسول اللّه! ما مجبوریم که در چنین جاهائى بنشینیم، این گونه جاها محل صحبت و اختلاط ما هستند، رسول اللّهصفرمود: اگر چارهاى ندارید، آنگاه حق نشستن در چنین جاها را باید بجا بیاورید سوال شد، آن حقوق چیستند؟ فرمود: پائین گرفتن نگاه، خوددارى کردن از هرگونه اذیت و آزار عابران، جواب دادن سلام، امر به معروف و نهى از منکر، در برخى روایات این کلمات (راهنمائى کردن گم شدگان یا گم کردگان راه) اضافه آمده است.
از جمله آداب نشستن در مجلس این است که در خاتمه و پایان مجلس استغفار گفته شود، چون ممکن است در مجلس خطا و یا مرتکب گناهى انجام گرفته باشد، بنابراین وقت بلند شدن از مجلس این دعا را بخوانند: «سُبْحَانَكَ اللهم وبحمدك، أشهد أن لا إله إلا أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ» درباره این دعا رسول اکرمصفرمودند، «این کفاره گناهان مجلس است».