روش زندگی مسلمان

ماده دهم‏: بحث نماز جمعه:

نماز جمعه بدلیل آیه نهم سوره جمعه واجب است. خداوند مى‏فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوٰةِ مِن يَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَذَرُواْ ٱلۡبَيۡعَ﴾[الجمعة: ٩]. «اى مؤمنان هرگاه روز جمعه ندا و اذان نماز جمعه را شنیدید، بسوى نماز بشتابید و معامله را ترک کنید». در حدیثى در این خصوص آمده است: «آنان که نماز جمعه را ترک مى‏کنند باید از ترک نماز جمعه باز بیایند و اگر نه خداوند بر دلهاى آنان مهر زده، آنگاه آنان در ردیف غافلان قرار خواهند گرفت». (مسلم). و مى‏فرماید: «نماز جمعه بر هر مسلمان حقى واجب است بجز بردگان، زنان، کودکان و بیماران». (ابوداود).

فلسفه مشروعیت نماز جمعه:‏

از جمله فلسفه‏هاى مشروعیت نماز جمعه، این است که، افراد مکلف و توانمند از میان مسلمانان، در آغاز هر هفته بمنظور پذیرفتن مسئولیت‏ها، در یک محل گردهم بیایند تا در جریان تمام مسائل، حوادث و بیانیه‏ها و قرار دادهائى، که از طرف خلیفه مسلمانان براى اصلاح دین و دنیاى مردم صادر مى‏شود قرار داشته باشد.

یکى دیگر از فلسفه‏هاى مشروعیت نماز جمعه این است که مردم با شنیدن وعده‏ها، وعیدها، ترغیب و ترهیب بهتر بتوانند مسئولیت‏هاى زندگى را انجام داده و شور و شعور و آگاهی‌هاى لازم براى اداره امور اجتماعى و فردى خود را در طول هفته حفظ کرده باشند.

کسى که شرایط و ویژگی‌هاى نماز جمعه را به دقت مورد بررسى و مطالعه قرار دهد، به آسانى به وجود این حکمت و فلسفه‏ها پى مى‏برد، زیرا وجود قریه، جمعیت، بزرگ‌ترین مسجد محل، ایراد خطبه آنهم توسط حاکم محل یا جانشین ایشان و ممنوع بودن سخن در اثناى خطبه از جمله شرایط نماز جمعه مى‏باشند، مى‏بینم که بردگان، زنان، کودکان و بیماران مکلف به حضور در آن نیستند، زیرا مسئولیت چندانى به دوش آنان نیست.

فضیلت روز جمعه:‏

روز جمعه، روزى مبارک، بزرگ و از بهترین روزهاى هفته است. رسول اکرمصدر این باره مى‏فرماید: «خَيْرُ يَوْمٍ طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ فِيهِ خُلِقَ آدَمُ وَفِيهِ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ وَفِيهِ أُخْرِجَ مِنْهَا وَلاَ تَقُومُ السَّاعَةُ إِلاَّ فِى يَوْمِ الْجُمُعَةِ» (مسلم). «بهترین روزى‏ که خورشید در آن طلوع مى‏کند، روز جمعه است. آدم÷ در روز جمعه آفریده شده در روز جمعه داخل بهشت شده و در جمعه از بهشت بیرون کرده شد. قیامت نیز در روز جمعه بر پا مى‏شود». شایسته است همانگونه که خداوند جمعه را گرامى داشته، ما نیز آن را گرامى بداریم در روز جمعه اعمال نیک زیاد انجام دهیم و از انجام هرگونه بدى در آن روز، پرهیز کنیم.

آداب و اعمال روز جمعه:‏

۱- کلیه کسانى که در اجتماع نماز جمعه شرکت مى‏کنند، باید غسل کنند، رسول اکرمصمى‏فرماید: «غُسْلُ الْجُمْعَةِ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُحْتَلِمٍ» (متفق علیه). «غسل جمعه بر هر فرد مسلمان و بالغ واجب است».

۲- پوشیدن لباس تمیز و استفاده از خوشبو، زیرا در حدیث آمده است: «عَلَى كُلِّ مُحْتَلِمٍ الْغُسْلُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَيَلْبَسُ مِنْ صَالِحِ ثِيَابِهِ وَإِنْ كَانَ لَهُ طِيبٌ مَسَّ مِنْهُ»(ابوداود و احمد). «غسل روز جمعه براى هر مسلمان ضرورى است، مسلمان در این روز باید لباس‌هاى تمیز بر تن کند و اگر توان استفاده از عطر و بوى خوش دارد، استفاده کند».

۳- رفتن به محل برگزارى نماز جمعه، قبل از فرا رسیدن وقت نماز، رسول اکرمصمى‏فرماید: «هرکس روز جمعه غسل کرده در اول وقت در محل بر گذارى نماز جمعه حضور یابد، گوئى شترى را در راه خدا قربانى کرده است، هرکس اندکى دیرتر رود، گویا گاوى را، هرکس بعد از آن رود گویا قوچى را و به همین ترتیب هرکس دیرتر برسد مثل این است که مرغى را قربانى کرده است هرکس در ردیف پنجم وارد جمع شود مثل این است که تخم مرغى را در راه خدا صدقه کرده است. بعد از اینکه خطیب جمعه جهت ایراد خطبه بالاى منبر مى‏رود، فرشتگان الهى پرونده‏ها را بسته و به استماع خطبه مى‏پردازند، یعنى کسانى که بعد از شروع خطبه و سخنرانى، وارد جمع مى‏شوند، در هیچ ردیفى نام‏شان ثبت نمى‏گردد، فقط فرض از آن‌ها ساقط مى‏شود».

۴- خواندن نماز نفل بعد از ورود به مسجد به هر میزان که مى‏تواند، رسول اکرمصدر این خصوص مى‏فرماید: «هرکس روز جمعه غسل کند و تا حد توان طهارت کند خوشبو استعمال کند سپس به مسجد برود و موجب اذیت و آزار نماز گذاران نشود، و بعد آنچه که برایش مقدور است، (نماز نفل) بخواند و به سخنان امام گوش دهد، خداوند تمام گناهان جمعه گذشته تا این جمعه وى را مورد بخشش قرار مى‏دهد، بشرط اینکه مرتکب گناه کبیره نشده باشد». (بخاری).

۵- سکوت مطلق و بازى نکردن با لباس و فرشهاى مسجد و امثال آن در اثناى خطبه: رسول اکرمصمى‏فرماید: «هر گاه روز جمعه بعد از آمدن خطیب و شروع خطبه به بغل دستى خود گفتى: خاموش باش، سخن بیهوده‏اى را بر زبان آورده‏اى و هرکس با فرش یا سنگ ریزه‏ها، بازى کند، کار لغوى انجام داده است و هرکس کار لغو و بیهوده‏اى را انجام دهد، نماز جمعه‏اش اعتبارى ندارد». (ابوداود).

همچنین در قرآن مجید براى کسانیکه نماز را با خشوع آنجام مى‏دهند و از انجام بیهوده پرهیز مى‏نمایند پاداش رستگارى داه شد، مى‏فرماید: ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ ٢ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَنِ ٱللَّغۡوِ مُعۡرِضُونَ ٣﴾[المؤمنون: ۱-۳]. «به راستى مؤمنان رستگار شوند. همان کسانى که در نمازشان فروتنند. و کسانى که از [کردار و گفتار] بیهوده رویگردانند».

۶- اگر نماز گذار در حالى وارد مسجد شد که امام مشغول ایراد خطبه است، مختصرا دو رکعت تحية المسجد بخواند. چرا که در حدیث چنین آمده است: «إِذَا جَاءَ أَحَدُكُمْ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَالإِمَامُ يَخْطُبُ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ وَلْيَتَجَوَّزْ فِيهِمَا» (مسلم). «هرگاه وارد مسجد شدى و امام مشغول ایراد خطبه است دو رکعت کوتاه (تحية المسجد) بخوانید».

٧- از روى گردن و شانه‏هاى مردم عبور نمودن براى پیوستن به صف‏هاى اول و ایجاد تفرقه و فاصله میان دو نفر که کنار هم نشسته‏اند، مکروه است. رسول اکرمصخطاب به شخصى که چنین مى‏کرد، فرمود: «اِجْلِسْ فَقَدْ آذَيْتَ» «بنشین، تو نماز گذاران را اذیت کردى». (ابوداود).

۸- بعد از داخل شدن وقت نماز جمعه، و پس از اذان هرگونه معامله و خرید و فروش حرام است. بدلیل اینکه خداوند مى‏فرماید: ﴿إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَوٰةِ مِن يَوۡمِ ٱلۡجُمُعَةِ فَٱسۡعَوۡاْ إِلَىٰ ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَذَرُواْ ٱلۡبَيۡعَ﴾[الجمعة: ٩]. «هرگاه اذان روز جمعه گفته شد، معامله، را ترک‏ نموده براى حضور در اجتماع جمعه بشتابید».

٩- تلاوت سوره کهف در شب یا روز جمعه مستحب است، چون در حدیثى آمده است: «هرکس سوره کهف را در روز جمعه بخواند، تا جمعه آینده نور و روشنى در فرا راه او قرار خواهد گرفت». (حاکم و آن را صحیح قرار داده‌است).

۱۰- به کثرت درود خواندن: زیرا رسول اکرمصمى‏فرماید: «أكْثِرُوا علىَّ الصلاةَ فى يومِ الْجُمُعَةِ وليلة الجمعة فَمَنْ فَعَلَ ذلك كُنْتُ لَهُ شَهِيدا أو شافِعًا يَومَ القِيامَةِ»(بیهقى با سند صحیح). «در شب و روز جمعه بکثرت براى من درود بفرستید، اگر چنین کنید من روز قیامت گواه و شفیع شما خواهم بود».

۱۱- بکثرت دعا کردن: زیرا که در روز جمعه ساعتى است که دعا در آن اجابت مى‏شود، هرکس در آن لحظه دعا کند دعایش قبول خواهد شد و هرآنچه که بخواهد خداوند به او خواهد داد، رسول اکرمصمى‏فرماید: «إِنَّ فِى الْجُمُعَةِ لَسَاعَةً لاَ يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ يَسْأَلُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ فِيهَا خَيْراً إِلاَّ أَعْطَاهُ إِيَّاهُ» (مسند احمد). بعضى‏ها برآنند که این لحظه اجابت از زمان شروع خطبه تا فارغ شدن از نماز است، بعضى‏ها مى‏گویند: و وارد شده که آن بین خارج شدن امام تا پایان نماز می‌باشد، و گفته شده بعد از عصر می‌باشد.

شرایط وجوب نماز جمعه:‏

۱- مرد بودن: نماز جمعه بر زنان واجب نیست.

۲- حریت: آزاد بودن، پس نماز جمعه بر بردگان واجب نیست.

۳- بلوغ: رسیدن به سن تکلیف، پس بر کودک نماز جمعه واجب نیست.

۴- صحت و تندرستى: لذا بر بیمارى که قادر به حضور در محل بر گذارى نماز جمعه نیست، نماز واجب نیست.

۵- مقیم بودن: نماز جمعه بر مسافر واجب نیست، بدلیل این قول پیامبر که فرمود: «الْجُمُعَةُ حَقٌّ وَاجِبٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فِى جَمَاعَةٍ إِلاَّ أَرْبَعَةً عَبْدٌ مَمْلُوكٌ أَوِ امْرَأَةٌ أَوْ صَبِىٌّ أَوْ مَرِيضٌ» (ابوداود عن طارق بن شهاب).«به هر فرد مسلمان جمعه حق و واجب است مگر به غلام و زن و صبی و بیمار» و «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَعَلَيْهِ الْجُمُعَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ إِلاَّ مَرِيضٌ أَوْ مُسَافِرٌ أَوِ امْرَأَةٌ أَوْ صَبِىٌّ أَوْ مَمْلُوكٌ» (دار قطنی و بیهقی). «کسی که به خدا و روز رستاخیز ایمان داشته باشد نماز جمعه به او واجب است، مگر بیمار، مسافر، زن، کودک و غلام»، البته کلیه کسانى که نماز جمعه بر آنان واجب نیست، اگر در اجتماع جمعه حاضر شده و نماز جمعه را بخوانند، اشکالى ندارد بلکه بهتر است و فرض نماز ظهر از عهده آنان ساقط مى‏شود و نیازى نیست که بعد از جمعه نماز ظهر را بخوانند.

شرایط صحت برگزارى نماز جمعه:‏

۱- قریه و آبادى: لذا نماز جمعه در صحرا یا در سفر جایز نیست، چرا که جمعه در دوران مبارک رسول اکرمصفقط در قریه‏ها و شهرها برگزار مى‏شد و رسول اللّهصصحرانشینان را مأمور به خواندن نماز جمعه نفرمود. همچنین از آنحضرت ثابت نیست که در مسافرت نماز جمعه اقامه نمایند.

۲- وجود مسجد: پس برگزارى نماز جمعه بیرون از مسجد و صحن مسجد درست نیست. فلسفه شرط بودن مسجد این است که مسلمانان در اثر هواى سرد یا گرم مواجه با مشکل نشوند واللّه اعلم.

۳- خطبه: نماز جمعه‏اى که در آن خطبه ایراد نشود، پذیرفته نیست، زیرا نماز جمعه بخاطر خطبه مشروع شده است.

آنانى که از محل برگذارى نماز جمعه (قریه و شهر) با فاصله دور زندگى مى‏کنند، نماز جمعه بر آنان واجب نیست، مقدار این فاصله که وجوب جمعه را ساقط مى‏کند اندکى بیش از سه میل است. در حدیث آمده است: «اَلْجُمُعُةُ عَلى مَنْ سَمِعَ النِّداء» «نماز جمعه بر کسانى واجب است که صداى اذان به گوششان مى‏رسد» (ابوداود و دارقطنى). و عادتا صداى مؤذن بیش از سه میل چهار و نیم کیلومتر شنیده نمى‏شود. البته این مذهب آن عده از علماء است که میل را مساوى سه هزار ذراع مى‏دانند.

کسى که یک رکعت یا کم‌تر از یک رکعت را دریابد:

هرگاه فرد مسبوق (کس که پس از شروع نماز جماعت به صف نماز گزاران مى‏پیوندد) یک رکعت از نماز جمعه را دریابد، بعد از سلام امام، رکعت دوم را بخواند. رسول اکرمصمى‏فرماید: «مَنْ أَدْرَكَ رَكْعَةً مِّنَ الصَّلَاةِ فَقَدْ أَدْرَكَ كُلَّهَا» (متفق علیه). «هرکس یک رکعت از نمازى را در یابد، در واقع کل آن را در یافته است».

البته اگر کسى کمتر از یک رکعت، مثلا یک سجده و امثال آن را دریابد، نماز ظهر را نیت کرده و بعد از سلام امام چهار رکعت را تکمیل کند.

تعدد جمعه در یک شهر:

هرگاه مسجد قدیمى شهر ظرفیت کلیه نماز گذاران را نداشته و توسعه آن نیز ممکن نباشد، بر پاداشتن جماعت دیگر در سایر مساجد شهر بلامانع است، در صورت نیاز، در بیش از دو مسجد نیز مى‏توان نماز جمعه را برگذار نمود.

نحوه برگزارى جمعه‏:

روش برگزارى نماز جمعه بشرح زیر است:‏

خطیب جمعه بعد از زوال آفتاب بالاى منبر رفته براى حاضرین در جلسه سلام گوید، بعد از قرار گرفتن امام روى منبر، مؤذن، اذان ظهر گوید.

(سخنرانى‏هائیکه امروزه قبل از اذان ظهر جمعه توسط امام جمعه یا سایر افراد ایراد مى‏شود، حکم خطبه را ندارد. واللّه اعلم. مترجم). سپس امام به ایراد خطبه بپردازد، و آن را با حمد و درود شروع کند، مردم را پند و اندرز دهد، صدایش را نسبتا بلند نماید، دستورات و منهیات خدا و رسول را براى مردم متذکر شود، ترغیب، ترهیب وعده و وعید شریعت را براى مردم یاد آور شود، سپس اندکى نشسته و مجددا بلند شود با همان لهجه سابق خطبه‏اش را ادامه دهد، در هر دو خطبه خطیب صداى خود را مانند صداى فرمانده لشکر در آورد، خطبه را زیاد طولانى نکند.

بعد از فراغت از خطبه مؤذن اقامه گوید، نماز شروع شود، امام دو رکعت نماز براى مردم بخواند، نماز جمعه با صداى بلند خوانده شود، مستحب است که در رکعت اول سوره اعلى و در رکعت دوم، غاشیه و امثال آن (با قرائت بلند) خوانده شود.

(در حدیث مسلم آمده است که خواندن سوره جمعه و منافقین مستحب است).