فصل چهاردهم: آداب خواب
مسلمان بر این باور است که خواب یکى از نعمتهاى بزرگ خداوند است چنانکه خداوند در قرآن از آن به عنوان یک نعمت یاد کرده است، ﴿وَمِن رَّحۡمَتِهِۦ جَعَلَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ لِتَسۡكُنُواْ فِيهِ وَلِتَبۡتَغُواْ مِن فَضۡلِهِۦ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٧٣﴾[القصص: ٧۳]. «از جمله رحمت و نعمتهاى الهى این است که شب و روز را آفریده است تا در شب استراحت نموده و در روز به کسب معاش بپردازد و بدین ترتیب از نعمتهاى الهى قدردانى کنید». و مىفرماید: ﴿وَجَعَلۡنَا نَوۡمَكُمۡ سُبَاتٗا ٩﴾[النبأ: ٩]. «خواب را براى شما مایه آرامش قرار دادهایم»قطعا، خواب چند ساعت در شب بعد از کار مداوم روز، موجب تقویت، بقاء و نشاط و شادابى جسم مىگردد. تا بدینوسیله مسلمان بتواند وظیفه اسلامى خود را که همانا عبادت و بندگى است، ادا کند. لذا شکر این نعمت مستلزم این است که مسلمان در خواب به نکات زیر توجه کند.
۱- براى رفتن به رختخواب بعد از نماز عشاء بدون عذر تأخیر نکند. البته در صورت عذرى مانند، بحث و مذاکره مسائل علمى، گفتگو با مهمان و دلجوئى از او یا شوخى و اختلاط با اهل و عیال مانعى ندارد. در این خصوص در حدیث چنین آمده است: «إِنَّ النَّبِىَّ جكَانَ يَكْرَهُ النَّوْمَ قَبْلَ الْعِشَاءِ وَالْحَدِيثَ بَعْدَهَا» (متفق علیه). «رسول اکرمصخواب قبل از نماز عشاء و صحبت کردن بعد از نماز عشاء را نمىپسندید».
۲- در صورت امکان بدون وضوء نخوابد، زیرا رسول اکرمصخطاب به حضرت براء بن عازب مىفرماید: «إِذَا أَتَيْتَ مَضْجَعَكَ فَتَوَضَّأْ وُضُوءَكَ لِلصَّلاَةِ»(متفق علیه). «هرگاه مىخواهى به رختخواب بروى، مانند وضوء نماز، وضوء بگیر».
۳- نخست بر پهلوى راست خوابیده دست راستش را زیر سر خود بگذارد، اگر بعد به پهلوى چپ منتقل شود مانعى ندارد. رسول اکرمصدر این باره مىفرماید: «إِذَا أَتَيْتَ مَضْجَعَكَ فَتَوَضَّأْ وُضُوءَكَ لِلصَّلاَةِ ثُمَّ اضْطَجِعْ عَلَى شِقِّكَ الأَيْمَنِ وَإِذَا أَوَيْتَ عَلَى فَراشِكَ وَأَنْتَ طَاهِرٌ فَتَوَسَّدْ يَمينك» «هرگاه به رختخواب خود رفتى و با وضوء هستى بخواب و دست راست را بالشت خود قرار بده».
۴- روى شکم نخوابد، نه در روز و نه در شب رسول اکرمصچنین خوابیدنى را، خوابیدن اهل دوزخ قرار داده است و فرموده است، خوابیدن روى شکم، خوابى است که خداوند آن را نمىپسندد.
۵- ذکر و ادعیه خواب را که در حدیث آمدند، بگوید و بخوابد، از جمله این دعاها:
۱- ۳۳ مرتبه «سُبْحَانَ اللّهِ، وَالْحَمْدُ لِلهِ وَاللّهُ أَكْبَرْ» گوید: بعد این دعاء را گوید: «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» زیرا رسول اکرمصخطاب به حضرت على و فاطمهبکه خواستار مستخدمى بودند، فرمود: «أَلاَ أَدُلُّكُمَا عَلَى خَيْرٍ مِمَّا سَأَلْتُمَا، إِذَا أَخَذْتُمَا مَضَاجِعَكُمَا فَسَبِّحَا ثَلاَثًا وَثَلاَثِينَ، وَاحْمَدَا ثَلاَثًا وَثَلاَثِينَ، وَكَبِّرَا أَرْبَعًا وَثَلاَثِينَ، فَهْوَ خَيْرٌ لَكُمَا مِنْ خَادِمٍ» (مسلم). «آیا به بهتر از آنچه که سؤال کردید، شما را راهنمائى نکنم؟ و آن اینکه در رفتن به رختخواب، ۳۳ بار «الحمدلله» ۳۳ بار «سبحان اللّه» و ۳۴ بار «اللّه أكبر» بگوئید، خواندن این کلمات براى شما از یک خدمت گذار، سود و نفع بیشتر مىرساند».
۲- سوره فاتحه و اول سوره بقره تا مفلحون و آیه کرسى و آیات آخر سوره بقره از ﴿لِّلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ...﴾تا آخر.. بخواند. در این باره در حدیث تأکید شده است.
۳- در آخرین لحظه دعا گفتن و در پایان همه دعاها، این دعا را که از رسول اکرمصثابت است بگوید: «بِاسْمِكَ رَبِّ وَضَعْتُ جَنْبِى، وَبِكَ أَرْفَعُهُ، إِنْ أَمْسَكْتَ نَفْسِى فَارْحَمْهَا، وَإِنْ أَرْسَلْتَهَا فَاحْفَظْهَا بِمَا تَحْفَظُ بِهِ الصَّالِحِينَ. أَسْلَمْتُ نَفْسِى إِلَيْكَ، وَفَوَّضْتُ أَمْرِى إِلَيْكَ، وَأَلْجَأْتُ ظَهْرِى إِلَيْكَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبَ إِلَيْكَ، آمَنْتُ بِكِتَابِكَ الَّذِى أَنْزَلْتَ، وَبِنَبِيِّكَ الَّذِى أَرْسَلْتَ. فَاغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ وَمَا أَخَّرْتُ وَمَا أَسْرَرْتُ وَمَا أَعْلَنْتُ وَمَا أَسْرَفْتُ وَمَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّى أَنْتَ الْمُقَدِّمُ وَأَنْتَ الْمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ. رَبِّ قِنِىْ عَذَابَكَ يَوْمَ تَبْعَثُ عَبَادَكَ» (أبوداود وغيره).ترجمه: «پروردگارا، بنام تو مىخوابم و بنام تو بلند مىشوم، پروردگارا اگر در این خواب مرا موت دادى، مغفرتم بفرما، اگر مرا زنده کردى از من حفاظت بفرما، بگونهاى که نیکانت را حفاظت مىفرمائى، پروردگارا من خودم را به تو سپردم، کارهایم را به تو موکول کردم، بسوى تو رو آوردم، از تو طلب مغفرت کرده، بسوى تو بر مىگردم، به کتابى که فرستادهاى و به پیامبرى که مبعوث کردهاى، ایمان آوردهام، گناهان اول و آخر مرا مورد مغفرت قرار بده، گناهان پیدا و پنهان مرا معاف بفرما، گناهانى را که آن‌ها را از من بهتر مىدانى عفو کن، تو اولى و تو آخرى، سواى تو معبودى وجود ندارد. پروردگارا، روز رستاخیز بندگانت را از عذاب خود نجات بده».
۴- اگر در اثناى خواب بیدار شد، دعاى زیر را بخواند: «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. سُبْحَانَ اللَّهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ وَلَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ وَاَللَّهُ أَكْبَرُ وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِاَللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ» و دیگر هر دعائى که مایل باشد بگوید، زیرا پذیرفته خواهد شد. رسول اکرمصمىفرماید: هرکس در شب از خواب بیدار شده دعا کند، دعایش پذیرفته مىشود. اگر بلند شده وضوء گیرد و نماز خواند، نمازش نیز پذیرفته مىشود. هرگاه در وسط خواب بیدار شود، این دعاء را نیز مىتواند بخواند: «لا إله إلا أنت سبحانك اللهم أستغفرك لذنبى وأسالك رحمتك، اللهم زدنى علما ولا تزغ قلبى بعد إذ هديتنى وهب لى من لدنك رحمة إنَّك أنْتَ الْوَهَّابُ» «سواى تو معبودى نیست. تو پاک و منزهاى، پروردگارا من درباره گناهانم از تو مغفرت مىطلبم، خواستار رحمتهاى توام، پروردگارا بر علم من بیفزا، بعد از هدایت مرا به راه انحراف سوق مده، از جانب خود براى من رحمت بفرست، همانا تو، بخشنده هستى». (بخارى).
۵- وقتى صبح مىکند این دعا را بگوید:
۱- بعد از بیدار شدن و قبل از برخاستن از رختخواب این دعا را بخواند: «الْحَمْدُلِلّهِ الَّذِى أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أَمَاتَنَا وَإِلَيْهِ النُّشُورُ» «ستایش مر خدایى را که بعد از مرگ ما را زنده ساخت».
۲- وقتى که به قصد تهجد بیدار شد، چشم‌ها را بسوى آسمان بلند کرده و از ﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾[آل‌عمران: ۱٩۰]. ده آیه پایانى سوره آل عمران را بخواند» زیرا ابن عباسبمىفرماید: شبى را که در خانه خالهام میمونه گذراندم رسول اکرمصرا دیدم که نصف شب یا اندکى قبل یا بعد از آن بلند مىشد، خواب را از چشمانش مىزدود بعد ده آیه پایانى آل عمران را قرائت کرد، بعد بسوى مشک آبى که آویزان بود، تشریف برد، خوب و با اطمینان وضو گرفت و به نماز ایستاد. (بخارى).
۳- این کلمات را چهار بار تکرار کند: «اللَّهُمَّ إِنِّى أَصْبَحْتُ أُشْهِدُكَ وَأُشْهِدُ حَمَلَةَ عَرْشِكَ وَمَلاَئِكَتَكَ وَجَمِيعَ خَلْقِكَ أَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ» رسول اکرمصمىفرماید: هرکس دعاى مذکور را یک بار بخواند، یک چهارمش از دوزخ آزاد مىشود و هرکس آن را چهار بار بخواند، تمامش آزاد مىشود. (ابوداود).
۴- وقتى از درب منزل پا را بیرون مىگذارد و مىخواهد از خانه بیرون رود، این دعا را بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ، لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلا بِاللَّهِ» رسول اکرمصمىفرماید: «هرگاه بنده این کلمات را بگوید: باو گفته مىشود، هدایت شدى و تو را کافى است». (ترمذى با تحسین).
۵- وقتى از منزل خارج مىشود، این دعا را بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّي أعُوذُ بِكَ أنْ أضِلَّ أَوْ أُضَلَّ، أَوْ أَزِلَّ أَوْ أُزَلَّ، أَوْ أظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ، أَوْ أجْهَلَ أَوْ يُجْهَلَ عَلَيَّ» حضرت ام سلمه مىفرماید: هرگاه رسول اکرمصاز خانه بیرون تشریف مىبرد، دعاى مذکور را مىخواند.