فصل دوم: صبر و تحمل ناملايمات در راه خداوند
از جمله زیبایىهاى اخلاق که مسلمان خود را بدان زینت مىبخشد، صبر و تحمل ناراحتىها و ناملایمات در راه اللّه است. صبر عبارت است از ملزم کردن نفس به آنچه که براى آن مکروه و نامطلوب است یا تحمل زحمات و ناملایمات همراه با نوعى خشنودى و تسلیم براى خدا.
مسلمان خود را ملزم مىداند و نفسش را پاىبند اطاعت و بندگى مىکند هرچند برایش مشکل و دشوار باشد، و بدون اینکه معصیتى را مرتکب شود، کنترلش را در دست مىگیرد و به خود اجازه نمىدهد به گناهان نزدیک شود، هرچند که انجام گناه لذتبخش باشد که طبعا بدان تمایل داشته باشد، همچنین مسلمان در برابر مشکلات و مصیبتها نفسش را کنترل نموده و اجازه نمىدهد تا به آه و فغان در آید و بى‌صبرى نشان دهد، بىصبرىنشان دادن در برابر آنچه که از دست رفته است، آفت است و در برابر آنچه که متوقع است، بى عقلى و سبکى است و ناراحتى در برابر قضا و قدر و تصمیم الهى، نکوهش از جانب خداوند قهار است و مسلمان در تمام این امور به وعده و نویدهاى خداوند و پاداش در برابر طاعت و ثوابى که به اهل طاعت تدارک دیده شده و به وعیدهایى که به نافرمانان و معصیت کاران تعیین گردیده است، کمک مىجوید و مىپذیرد که قضا و قدر الهى جارى است، قضاى الهى عدل است، حکم او نافذ است چه بنده صبر کند یا بى‌صبرى نشان دهد، البته اگر صبر کند اجر اخروى دارد و اگر بى‌صبرى نشان دهد گناه دارد.
از آن جهت که صبر و عدم اضطراب از جمله اخلاق کسبى است که با نوعى تمرین و ریاضت و مجاهدت بدست مىآید، مسلمان نیازمند است که خداوند به او اجر عنایت کند بنابراین از آیات و احادیثى که در مورد اجر و فضیلت صبر وارد شده الهام مىگیرد، خداوند مىفرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱصۡبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ ٢٠٠﴾[آل‌عمران: ۲۰۰]. «اى مؤمنان صبر کنید و دیگران را به صبر توصیه کنید و پیوندتان را با اللّه مستحکم کنید و از خداوند بترسید تا رستگار شوید». و مىفرماید: ﴿وَٱسۡتَعِينُواْ بِٱلصَّبۡرِ وَٱلصَّلَوٰةِ﴾[البقرة: ۴۵]. «از صبر و نماز کمک بگیرید»و مىفرماید: ﴿وَٱصۡبِرۡ وَمَا صَبۡرُكَ إِلَّا بِٱللَّهِ﴾[النحل: ۱۲٧]. «صبر کن و صبر تو فقط بخاطر اللّه باشد» و مىفرماید: ﴿وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَآ أَصَابَكَۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنۡ عَزۡمِ ٱلۡأُمُور﴾[لقمان: ۱٧]. «در برابر مصیبتها صبر کن، همانا صبر در برابر آفات از کارهاى بسیار مهم است» و مىفرماید: ﴿وَبَشِّرِ ٱلصَّٰبِرِينَ ١٥٥ ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَٰبَتۡهُم مُّصِيبَةٞ قَالُوٓاْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ ١٥٦ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ صَلَوَٰتٞ مِّن رَّبِّهِمۡ وَرَحۡمَةٞۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُهۡتَدُونَ ١٥٧﴾[البقرة: ۱۵۵-۱۵٧]. «اى پیامبر! صبر کنندگان را نوید بده، آنان که هنگام مصیبت، مىگویند، ما از آن اللّه هستیم و به‌سوى او است بازگشت ما، براى این گروه از جانب پروردگار مغفرت و رحمت است و اینان هستند هدایت یافتگان». و مىفرماید: ﴿وَلَنَجۡزِيَنَّهُمۡ أَجۡرَهُم بِأَحۡسَنِ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ﴾[النحل: ٩٧]. «اجر صابران را بخاطر بهترین اعمالى که انجام دادند، خواهیم داد»و مىفرماید: ﴿وَجَعَلۡنَا مِنۡهُمۡ أَئِمَّةٗ يَهۡدُونَ بِأَمۡرِنَا لَمَّا صَبَرُواْۖ وَكَانُواْ بَِٔايَٰتِنَا يُوقِنُونَ ٢٤﴾[السجدة: ۲۴].
«وقتى آنان صبر کردند و به آیههاى ما یقین پیدا کردند، آنان را مقتدا کردیم تا دیگران را مطابق با دستور ما هدایت کنند»و مىفرماید: ﴿إِنَّمَا يُوَفَّى ٱلصَّٰبِرُونَ أَجۡرَهُم بِغَيۡرِ حِسَابٖ﴾[الزمر: ۱۰]. «پاداش صابران بیرون از حد حساب بطور کامل پرداخت مىشود». و رسول اکرمصمىفرماید: «اَلصَّبْرُ ضِيَاء» «صبر نور و روشنى است». (مسلم). و مىفرماید: «وَمَنْ يَسْتَعْفِفْ يُعِفَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ يَسْتَغْنِ يُغْنِهِ اللَّهُ، وَمَنْ يَتَصَبَّرْ يُصَبِّرْهُ اللَّهُ، وَمَا أُعْطِىَ أَحَدٌ عَطَاءً خَيْرًا وَأَوْسَعَ مِنَ الصَّبْرِ»(بخاری). «هرکس خواستار عفت باشد خداوند او را عفیف مىکند، هرکس طالب استغنا باشد، خداوند او را بى نیاز مىگرداند، هرکس خواستار صبر باشد، خداوند او را صبر مىدهد، بهتر از صبر هیچگونه عنایتى به کسى نشده است» و مىفرماید: «عَجَبًا لأَمْرِ الْمُؤْمِنِ إِنَّ أَمْرَهُ كُلَّهُ خَيْرٌ وَلَيْسَ ذَاكَ لأَحَدٍ إِلاَّ لِلْمُؤْمِنِ إِنْ أَصَابَتْهُ سَرَّاءُ شَكَرَ فَكَانَ خَيْرًا لَهُ وَإِنْ أَصَابَتْهُ ضَرَّاءُ صَبَرَ فَكَانَ خَيْرًا لَهُ» (مسلم). «شأن مؤمن بسیار شگفتآور است، همه کار او به سودش مىانجامد، این وضعیت ویژه حال مؤمن است. اگر خوشحال شود شکر مىکند، به سود او تمام مىشود، اگر ضررى متوجه او شود، صبر مىکند، بازهم به سود او مىانجامد» یکى از دختران رسول اکرمصکه فرزندش در حال سکرات بود، نزد رسول خداصقاصدى فرستاد و متقاضى شد که آنحضرتصدر خانه او برود رسول اکرمصبه قاصد گفت: باو سلام بده و بگو: که از آن خداوند است، آنچه که مىگیرد و آن چه را که مىدهد، هر چیز نزد اللّه یک مدت مشخص دارد. باید صبر کنى و امید ثواب را داشته باشى. (بخارى). در یک حدیث قدسى آمده است: هرگاه یکى از بندگان من از ناحیه چشمانش مبتلا به آفت شد و صبر کرد، در عوض آن بهشت را باو خواهم داد. (بخارى). و مىفرماید: هرکس که خداوند درباره او اراده خیر کند، او را مبتلا به آفت مىکند. (بخارى). و مىفرماید: «إنَّ عِظَمُ الْجَزَاءِ مَعَ عِظَمِ الْبَلاَءِ» «یعنى میزان بزرگى پاداش منوط به میزان مصیبتى است که پیش مىآید»، و مىفرماید: «وَإِنَّ اللَّهَ إِذَا أَحَبَّ قَوْمًا ابْتَلاَهُمْ فَمَنْ رَضِىَ فَلَهُ الرِّضَا وَمَنْ سَخِطَ فَلَهُ السُّخْطُ» «هرگاه خداوند ملتى را دوست داشته باشد، آنان را به مصیبتى گرفتار خواهد کرد، هرکس راضى شود، خداوند نیز از او راضى مىشود، هرکس بى صبرى کند و ناراض شود، خداوند از او ناراض مىگردد». (ترمذى و ابن ماجه). و مىفرماید: «مَا يَزَالُ الْبَلاَءُ بِالْمُؤْمِنِ وَالْمُؤْمِنَةِ فِى نَفْسِهِ وَوَلَدِهِ وَمَالِهِ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ وَمَا عَلَيْهِ خَطِيئَةٌ» (ترمذی). «مؤمن و مؤمنه همواره درباره خود، فرزندان و مالش گرفتار آفت و بلاها است. این گرفتارى تا لحظه موت ادامه دارد، و در حالتى مىمیرد که تمام گناهانش از بین رفتهاند».
تحمل کردن زحمت و مشقت نیز نوعى صبر است ولى از صبر مشکلتر و در واقع سرمایه راستگویان و صالحان است. تحمل اذیت عبارت از این است که مسلمان درباره حضرت حق و اعلاء کلمه توحید دچار اذیت شود و صبر کند، تحمل را شیوه خود قرار دهد، بدى را بوسیله خوبى پاسخ گوید، بخاطر شخص خود انتقام نگیرد و مادام که در راه اللّه است و طالب خشنودى او است در فکر شخصیت خود نباشد. پیامبران و بندگان نیک اللّه را در تحمل مشکلات و مصائب الگو و نمونه خود قرار دهد. زیرا به ندرت اگر آنان در راه خداوند مورد اذیت قرار نگرفته و در راه رسیدن به اللّه مواجه با گرفتارى نشده باشند. عبداللّه بن مسعودس مىگوید: هنوز بخاطر دارم صحنهاى که رسول اکرم در مورد یکى از پیامبران گذشته بیان مىکرد و فرمود: قومش او را زدند و خون آلودش کردند، ایشان در حالى که خون را از صورتش پاک مىکرد، مىفرمود: پروردگارا! قوم مرا ببخش، آن‌ها نمىدانند. (متفق علیه).
روزى رسول اکرمصمالى را تقسیم کرد، یکى از اعراب گفت: در این تقسیم خشنودى خداوند منظور نبوده است. این خبر به رسول اکرمصرسید، رنگ از چهرهاش پرید، و با ناراحتى فرمود: «يَرْحَمُ اللّهُ أخِى موسى لقد أُوذِى بِأكَثَرَ مَنْ هذا فَصَبَرَ» «خداوند به برادرم موسى رحم کند، او بیش از این مورد اذیت قرار گرفت و صبر نمود». (متفق علیه).
خباب بن الأرتس مىگوید: روزى نزد رسول اکرمصکه در سایه خانه کعبه نشسته بود، شکایت برده و عرض کردیم: یا رسول خدا! براى ما دعا نمىکنى و ما را یارى نمىدهى، فرمود: «در گذشته کسانى در راه خدا در حفرهها انداخته مىشدند، بعد بدن‌‌شان از قدم تا فرق سر بوسیله اره به دو نیم تقسیم مىشد و بوسیله شانههاى آهنین گوشت بدن‌‌شان از استخوان شانه مىشد، اما این همه او را تحمل نموده و ذرهاى عقب نرفتند». (بخاری).
خداوند در مورد پیامبران چنین بیان مىکند: ﴿وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى ٱللَّهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا سُبُلَنَاۚ وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَيۡتُمُونَاۚ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ ١٢﴾[ابراهیم: ۱۲]. «چرا ما بر خدا توکل نکنیم، در حالیکه باید خداوند راهها را به ما نشان داده و ما در برابر اذیت و آزارى که بما مىرسانید، صبر خواهیم کرد و متوکلان باید به خدا توکل کنند». عیسى بن مریم خطاب به بنىاسرائیل مىفرمود: در گذشته به شما گفته شده بود، در عوض دندان، دندان و در عوض بینى، بینى ولى من براى شما مىگویم، بدى را به بدى جواب ندهید بلکه هرکس سیلى به گونه راست شما زد، گونه چپ را بسوى او برگردانید، هرکس چادر را از شما بگیرد، ازار را نیز باو بدهید. (غزالى در احياء العلوم). بعضى از یاران رسول اکرمصمىگفتند: ما ایمان کسى را قبول نداشتیم تا اینکه در برابر دشوارىها صبر نمىکرد.
مسلمان در پرتو این شواهد و قرائن گویا و نمونههاى زنده صبر و تحمل با صبر، تحمل و شکیبایى زندگى مىکند، شکایت نمىکند و ناراض نمىشود، بدى را به بدى پاسخ نمىدهد، بلکه بدى را به خوبى پاسخ مىدهد، عفو مىکند، صبر را پیشه مىگیرد و مىبخشد، خداوند مىفرماید: ﴿وَلَمَن صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَٰلِكَ لَمِنۡ عَزۡمِ ٱلۡأُمُورِ ٤٣﴾[الشوری: ۴۳]. «براى کسانى که صبر کنند و دیگران را مورد بخشش قرار بدهند، این از کارهاى بسیار بزرگ است».