نسخه‌های خطی کتاب
در دولت‌های عربی (خصوصاً!!) برای اینکه پژوهشگران به نسخه‌های خطی دسترسی پیدا کنند موانع زیادی وجود دارد، یک پژوهشگر مدت‌های طولانی را برای اینکه به نسخه‌های خطی دسترسی پیدا کند می‌گذراند، اما نمی‌تواند از آن تلاش خود نتیجه بگیرد و در بهترین شرایط بعضی از دانشجویان می‌توانند آن‌ها را در دسترس خود قرار دهند!!
و این چیزی بود که در مورد این کتاب برای من هم پیش آمد، من نزدیک به یک سال منتظر بودم تا بتوانم به نسخه‌های خطی این کتاب در کتابخانه یمن دسترسی پیدا کنم، حتی بگونه‌ای که از آن مأیوس شدم، تا اینکه خداوند دسترسی به بعضی از آن‌ها را (همانگونه که می‌آید) با کمک برادر بزرگوارم احمد ابو فارغ (خداوند او را برای کارهای خیر یاری دهد) میسر کرد.
و قبل از این هم من به نسخه خطی این کتاب در کتابخانه عارف حکمت [۱۵۴]در مدینه منوره (خداوند حافظش باشد) دسترسی پیدا کرده بودم، و کتاب را بر آن مطابقت دادم سپس برایم آشکار شد که آن بی‌فایده است همانطور که خواهد آمد.
و من به سه نسخه خطی کتاب دسترسی پیدا کردم، که دارای ویژگی‌ها ذیل بودند:
نسخه خطّی که در (۱۱۴) ورقه بود و در کتا بخانه غربی جامعه کبیر صنعاء رقم (۷۰ / علم کلام)، بود که اندازه صفحه آن: ۳۲×۲۱ و عدد خط‌های آن: ۳۱ خط بود و خط آن متوسط است.
و همانگونه که در آخرش ذکر شده در سال (۱۱۷۹ هـ) و در ماه ذی قعده در شب دوشنبه نوشته شده، و نویسنده آن علامه لطف الباری بن احمد بن عبد القادر بن ورد است [۱۵۵].
و آن نسخه کامل و صحیحی است، و خطا واشتباه در آن کم است، و با اصل آن مطابقت داده شده، و در آخرش اینگونه آمده: «در نوشتن این نسخه تلاش شده که تا آنجای که امکان داشته باشد با اصل آن منطبق باشد و در روز یک‌شنبه و شاید در ۱۷ محرم الحرام سال [۱۱۸۰] [۱۵۶]با اصلش مطابقه داده شده و این را نوشت کسی که به رحمت پروردگار محتاج است: لطف الباری بن احمد، خداوند او و پدر و مادرش و بزرگانش و تمام مسلمانان را عفو کند و بیامرزد «آمین» و در پاورقی‌های نسخه تعلیقات زیاد و متنوعی وجود دارد که تعدادی از علما آن را گفته‌اند، و بعضی از آن‌ها را ناسخ و قسمتی دیگری از آن‌ها را مطالعه‌کنندگان نوشته‌اند.
و اغلب این پاورقی‌ها آشکار هستند بجز تعداد کمی از آن‌ها که پاک شده‌اند، و علمای که صاحبان این تعلیقات هستند عبارتند از:
۱- امام محمد بن اسماعیل امیر صنعانی (۱۱۸۲هـ) و تعلیقات او متنوع و مفید هستند که در اوایل کتاب زیاد است، و بتدریج کم می‌شود و حتی در اواخرش کم‌یاب شده‌اند، و تمام تعلیقات او محفوظ و ثابت هستند.
۲- قاضی محمد بن عبد الملک الآنسی [۱۵۷](۱۳۱۶ هـ) و زباره می‌گویند: «او قاضی، حافظ، ناقد، ضابط، نمونه، و متقی بود» و او ادیب، و شاعر، و در بعضی از علوم علامه بود، و در سال (۱۲۷۳ هـ) متولد شد، و در سال (۱۳۱۶) فوت کرد، و عمرش (۴۳) سال بود.
۳- احمد بن عبدالله جنداری [۱۵۸](۱۳۳۷ هـ) و او در بیشتر علوم عالمی برتر و نمونه بود، و او مردی متعصب از علمای زیدی بود، سپس به علوم اهل سنت روی آورد، و دیگر برآراء انسان‌ها تکیه نمی‌کرد، و از مذهب زیدیه دست برداشت، و حتی در اواخر عمر در علوم اهل سنت و معرفت حدیث و رجال آن و متعلقاتش به درجه والای رسید، و تعداد زیادی از مردم از او استفاده کردند، و تعداد زیادی را به این مذهب فراخواند، که بعضی از آن‌ها امام یحیی بن محمد حمید الدین است [۱۵۹]، اما بدلیل اینکه به منصب امامت حرص ورزید آن را آشکار نکرد، و من هم در پاورقی‌ها تعداد زیادی از این تعلیقات آن‌ها را نوشته‌ام، مگر آن‌هایی که کاملاً برایم مشخص نشده باشد یا مفید نباشند، مانند مجادله‌های کلامی یا ذکر بعضی از مذاهب زیدیه.
۴- علامه هاشم بن یحیی محمد الشافی [۱۶۰](۱۱۵۸ هـ).
۵- علّامه محمد بن حسین العمری [۱۶۱](۱۳۳۰ هـ).
۶- نویسنده نسخه که شر حالش هم گذشت.
و تعلیقات این علما خیلی کم بودند، و همه آن‌ها را ذکر نکرده‌ام و من نسخه اصلی آن را یافتم و از آن استفاده کردم و با «اصل» یا «أ» در بعضی موارد به آن اشاره کرده‌ام.
۱- نسخه خطی که در (۷۹) ورقه می‌باشد و در کتابخانه غربی جامعه کبیر صنعاء با رقم (۶۹/ علم کلام) بود، و اندازه صفحه‌هایش ۳۵×۲۴ سم و تعداد خط‌هایش ۳۲ خط می‌باشد، و خط آن خوب و جدید است.
همانگونه که در آخرش ذکر شده: در سال (۱۳۳۶ هـ) در ماه ذی قعده در روز جمعه نوشته شده و نویسنده آن لطف بن سعد السمینی است [۱۶۲].
همانگونه که در آخرین مجموعه‌ای که با خط خودش نوشته این را ذکر کرده، و در آن شروع کرده به (شرح حال ابن وزیر) سپس به «الروض» سپس به «علم الشامخ» مقبلی (ق /۲۱۹ أ). و این نسخه مانند آن نسخه سابقش کامل، خوب و کم خطاست، و با تلاش فراوان آن را تطبیق داده و در آخرش اینگونه آمده: «با سپاس از خداوند این نسخه را در شب (۳) رمضان کریم سال (۱۳۴۰ هـ) تطبیق دادم، و الحمد لله حمداً کثیراً طیبّا مبارکاً فیه کما یحب ربنا و یرضی» و در (۱۳) ذی حجه سال (۱۳۳۹ هـ) شروع کرده به مطابقت دادن آن با اصلش همانطور که بر روی جلد آن نوشته است.
و ظاهراً اصل این نسخه به خط قاضی علامه محمد بن عبد الملک آنسی نوشته شده، و در خاتمه آن آمده: «قاضی علّامه محمد بن عبد الملک آنسی/در آخر نسخه‌ای که با قلم خودش نوشته بود، و ما این نسخه را با آن مطابقه دادیم گفته است: خط سید علامه اسحاق بن یوسف/را یافتیم که در اواخر نسخه این تألیف بود که این عین عبارت اوست. (مضمون آن ذکر می‌شود) مطالعه این کتاب گرانبها را که مریض را شفا می‌دهد، و تشنه را سیراب می‌کند را تمام کردم، خداوند به مؤلفش رحمتی وسیع ارزانی دهد، او را و در زمره امت حبیب شفیع خودش قرار دهد، و در رمضان سال (۱۱۳۷ هـ) نوشته شد).
و در پاورقی این نسخه تعلیقات گروه‌های متعددی از علما وجود دارد که بیشتر آن‌ها با آنچه که در نسخه (اصل) است متفق هستند، و در بعضی مواقع هم از آن‌ها بیشتر هستند و از پاورقی‌های نسخه این گونه برداشت می‌شود که بیشتر تعلیقات آن از پاورقی‌های نسخه علامه جنداری [۱۶۳]، یا از نسخه‌ای که نزد او خوانده‌اند نقل شده است.
و صحبت‌کردن درباره اثبات این تعلیقات مانند صحبت کردن درباره نسخه اصلی است، و من از این نسخه برای خواندن کلمات و نوشتن آنچه که بهتر است کمک گرفته‌ام، و با (ی) به آن اشاره کرده‌ام.
۲- نسخه خطی که (۱۰۲) ورقه دارد، و در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه نبوی جاست که در مجموعه شیخ عارف حکمت با رقم (۷۰۲) قرار دارد.
اندازه صفحه‌های آن: ۳۰×۲۰۵ سم، و تعداد خط‌های آن: ۳۱ خط است، و نسخه آن: نسخه‌ای عادی و نطقه‌های آن جابه جا شده، و در سال (۱۱۷۹ هـ) در اواخر ماه ذی‌حجه نوشته شده، همانگونه که در آخرش آمده، و نویسنده نام خودش را ذکر نکرده و آن نسخه ضعیفی است، و در آن تحریف زیاد و کلمات ساقطی که با توجه به نظر نویسنده (ناسخ آن) حذف شده‌اند وجود دارد،. و نقطه‌های آن هم جابهجا شده‌اند، و در آن حذف بزرگی وجود دارد که عبارت است از «الوهم الثالث عشر»که تمام آن [۱۶۴]در (۳۵۴-۳۶۶) در این چاپ حذف شده است!!!
و من تمام این نسخه‌ها را با هم تطبیق دادم، و کلمه‌های ساقط و تحریفات آن را نوشتم سپس از آن عدول کردم، چون هیچ فایده‌ای در آن ندیدم، و من در چند مورد از آن استفاده کردم که از ده مورد تجاوز نمی‌کند.
و در پاورقی‌های نسخه برای موضوعات کتاب عناوینی را با خط درشت نوشته، و نسخه‌های دیگری برای این کتاب وجود دارد که من به آن‌ها دسترسی نداشتم که عبارتند از:
- نسخه‌ای که در کتابخانه اوقاف در صنعاء می‌باشد، و (۱۳۲) ورقه است، و اندازه صفحه‌های آن: ۲۱×۱۵ سم، و تعداد خط‌های آن: ۲۳ خط است، و نویسنده آن ابراهیم بن ابی القاسم بن مطیر است، و خط آن: خطی و عادی است، و آن را در روز پنجشنبه از ماه ذی حجه سال (۹۵۶ هـ) نوشته است، و محمد بن علی قیس [۱۶۵]آن را وقف کرده است «فهرس» (۲/۶۳۸).
- نسخه‌ای که در دارالمحفوظات یمنیه صنعاء است، که انجمن مخطوطات عربیه مصر آن را نگارش کرده‌اند، و (۳۵۸) ورقه است!! و در سال (۱۰۶۸ هـ) نوشته شده.
- نسخه‌ای که در دارالکتب المصریة در (۶۱) ورقه و با رقم (۳۲۳) موجود است، اندازه صفحه‌های آن: ۳۱×۲۲ سم، و تعداد خط‌های آن: ۴۰ خط است، و عبدالله بن علی بن علی بن محمد ابن مهدی بن احمد جیوری [۱۶۶]در سال (۱۳۱۹ هـ) نوشته است. «فهرس دارالکتب» (۱ / منهج / ۲۳۱).
[۱۵۴] در حال حاضر در کتابخانه ملک عبدالعزیز در مدینه منوره می‌باشد. [۱۵۵] شوکانی در «البدرالطالع» (۲/۵۹-۶۰) زندگی‌نامه او را آورده و گفته «خطیب صنعاء و یکی از علمای مشهور آنجا بود ... و در تمام علوم به کمال رسیده بخصوص در علم حدیث و تفسیر که در آن دو نام دار بوده است ... .) و او را از جهت دین واخلاق و خصوصیت تعریف کرده سپس گفته: «خلاصه کلام او از بزرگان زمان خود بوده و بعد از خودش همانندی نداشت، و او تلاش فراوانی کرد تا عمل کند به آنچه که در سنت آمده و بر منهج سلف صالح باشد و از آراء دیگران تقلید نکند» در سال (۱۲۱۱ ه) فوت کرد و در «ثلا» در سال (۱۱۵۴ ه)، متولد شد «هجر العلوم» (۱/۲۸۰-۲۸۱). [۱۵۶] در نسخه خطی نوشته شده در سال (۱۱۰۸) هیچ شکی نیست که اشتباه وجود دارد، چون ناسخ در سال (۱۱۷۹ ه) نوشتن این نسخه را تمام کرده، پس چگونه ممکن است در سال (۱۱۰۸ ه) با اصل آن تطبیق داده شده باشد!! اما اصح این است که آن را در (۱۱۸۰ ه) نوشته است و آن اشتباه خطی است و رقم‌ها جابهجا شده‌اند؛ و در مدت دو ماه یا بیشتر آن را تطبیق داده، چون آن را در ذی‌قعده سال (۱۱۷۹ ه) تمام کرده و تطبیق دادن آن را در ۱۷ محرم سال (۱۱۸۰ ه) تمام کرده؛ والله اعلم. [۱۵۷] «أئمة الیمن بالقرن الرابع عشر» (ص ۵۰۲-۵۰۸) و «هجر العلم» (ص /۲۰۴۴). [۱۵۸] «هجر العلم» ( ص /۱۴۷۶-۱۴۸۲). [۱۵۹] و من نسخه خطی از کتاب «تنقیح الأنظار» امام ابن وزیر را دارم که خط امام یحیی هم در آن وجود دارد، که در آن این را نوشته که: این کتاب را نزد علامه جنداری در سال (۱۳۸۵ ه) در کوه اهنوم خوانده است. [۱۶۰] البدر الطالع (۲/۳۲۱) و «هِجَر العلوم» (۱/۳۱۶). [۱۶۱] «هِجَر العلم» (ص /۱۴۶۰). [۱۶۲] و شرح حال او را قاضی اکوع در «هِجَر العلوم» (ص /۱۷۳۹) نوشته و خصوصیات او را اینگونه ذکر کرده که: عالم، و شناخت زیادی به علم حدیث داشته، و در سال (۱۳۶۲ ه) فوت کرده. [۱۶۳] تعریف آن گذشت. [۱۶۴] و به بدل این کلام را آورده که در «الروض» نیست! و شاید در «العواصم» باشد. [۱۶۵] از علما است و از کتاب «العواصم و القواصم» رو نویسی کرده، و در سال (۱۰۹۶ ه) فوت کرده است «ملحق البدر الطالع» (ص /۲۰۵) و «هجر العلم» (ص /۲۶۸-۲۶۹). [۱۶۶] از علما است، و در سال (۱۲۶۰ ه) متولد شده و در سال (۱۳۲۳ ه) فوت کرده «هجر العلم» (ص /۴۰۷).