باب ۸: بیان اینکه وقت روزه با طلوع فجر فرا مى‌رسد و تا وقت طلوع فجر انسان حقّ غذا خوردن و سایر کارهاى مشروع را دارد و بیان اینکه نشانه طلوع فجر که احکام روزه با ظاهر شدن آن شروع مى‌شود کدام است؟
۶۶۰- حدیث:«عَدِيِّ بْنِ حَاتِمٍس، قَالَ: لَمَّا نَزَلَتْ: ﴿حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ﴾[البقرة: ۱۸٧]. وَإِلَى عِقَالٍ أَبْيَضَ، فَجَعَلْتُهُمَا تَحْتَ وِسَادَتِي، فَجَعَلْتُ أَنْظُرُ فِي اللَّيْلِ فَلاَ يَسْتَبِينُ لِي، فَغَدَوْتُ عَلَى رَسُولِ اللهِ ج، فَذَكَرْتُ لَهُ ذلِكَ، فَقَالَ: «إِنَّمَا ذلِكَ سَوَادُ اللَّيْلِ وَبَيَاضُ النَّهَارِ» [۱۱].
یعنی: «عدى پسر حاتم (طایى) گوید: وقتى که آیه: (... بخورید و بنوشید تا زمانى که رشته سفید از رشته سیاه به هنگام طلوع فجر برایتان از هم تشخیص داده مى‌شود)نازل گردید، دو ریسمان کلفت یکى سیاه و دیگرى سفید را آوردم، و آن‌ها را در زیر بالشم قرار دادم، به هنگام شب آن‌ها را نگاه مى‌کردم ولى برایم معلوم نمى‌شد کدام یک سیاه و کدام یک سفید است، صبح پیش پیغمبر جرفتم، و جریان را به او گفتم، پیغمبر جفرمود: «منظور از تشخیص رشته سیاه از رشته سفید، تشخیص سیاهى شب از سفیدى طلوع مى‌باشد». (نه تشخیص ریسمان سیاه از ریسمان سفید).
۶۶۱- حدیث: «سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ، قَالَ: أُنْزِلَتْ: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ﴾[البقرة: ۱۸٧]. وَلَمْ يَنْزِلْ ﴿مِنَ ٱلۡفَجۡرِ﴾. فَكَانَ رِجَالٌ، إِذَا أَرَادُوا الصَّوْمَ، رَبَطَ أَحَدُهُمْ فِي رِجْلِهِ الْخَيْطَ الاَْبْيَضَ وَالْخَيْطَ الاَْسْوَدَ، وَلَمْ يَزَلْ يَأُكُلُ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُ رُؤْيَتُهُمَا، فَأَنْزَلَ اللهُ بَعْدُ ﴿مِنَ ٱلۡفَجۡرِ﴾ فَعَلِمُوا أَنَّهُ إِنَّمَا يَعْنِي اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ» [۱۲].
یعنی: «سهل بن سعد گوید: وقتى آیه: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ﴾نازل گردید، چون هنوز کلمه ﴿مِنَ ٱلۡفَجۡرِ﴾نازل نشده بود، عده‌اى از مردم وقتى مى‌خواستند روزه بگیرند، براى تشخیص آخر شب از اوّل روز، دو رشته نخ را یکى سفید و دیگرى سیاه، بر ساق پاى خود مى‌بستند و تا وقتى این دو نخ از هم تشخیص داده مى‌شد به خوردن و نوشیدن ادامه مى‌دادند، خداوند متعال لفظ ﴿مِنَ ٱلۡفَجۡرِ﴾را نازل نمود، آن وقت برایشان معلوم گردید، که منظور خداوند، تشخیص سیاهى شب از طلوع فجر مى‌باشد»، (نه تشخیص ریسمان سیاه از ریسمان سفید).
۶۶۲- حدیث: «ابْنِ عُمَرَب: أَنَّ رَسُولَ اللهِ ج، قَالَ: «إِنَّ بِلاَلاً يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ، فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُنَادِيَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ» [۱۳].
یعنی: «ابن عمر گوید: پیغمبر جفرمود: «اذان بلال وقتى است که قسمتى از شب باقى است بنابراین بعد از آن هم به خوردن و نوشیدن ادامه دهید، تا اینکه عبدالله ابن امّ مکتوم شروع به اذان مى‌کند». (و همین که ابن امّ مکتوم اذان را شروع کرد باید از خوردن و نوشیدن و هر کارى که مخالف روزه است دورى کنید).
۶۶۳- حدیث: «عَائِشَةَل، أَنَّ بِلاَلاً كَانَ يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُؤَذِّنَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ، فَإِنَّهُ لاَيُؤَذِّنُ حَتَّى يَطْلَعَ الْفَجْرُ» [۱۴].
یعنی: «عایشه گوید: بلال که اذان مى‌گفت مقدارى از شب باقى بود، پیغمبر جفرمود: تا وقتى که ابن امّ مکتوم اذان را شروع مى‌کند، به خوردن و نوشیدن ادامه دهید، چون ابن امّ مکتوم تا طلوع فجر فرا نرسد اذان را نمى‌گوید». (و همین که ابن امّ مکتوم اذان گفت باید از خوردن و نوشیدن خوددارى کنید).
۶۶۴- حديث: «عَبْدِاللهِ بْنِ مَسْعُودٍ، عَنِ النَّبِيِّ ج، قَالَ: «لاَ يَمْنَعَنَّ أَحَدَكُمْ» أَوْ «أَحَداً مِنْكُمْ أَذَانُ بِلاَلٍ مِنْ سُحُورِهِ، فَإِنَّهُ يُؤَذِّنُ» أَوْ «يُنَادِي بِلَيْلٍ لِيَرْجِعَ قَائِمَكُمْ وَلِيُنَبِّهَ نَائِمَكُمْ، وَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَقُولَ الْفَجْرُ أَوِ الصُّبْحُ». وَقَالَ بِأَصَابِعِهِ وَرَفَعَهَا إِلَى فَوْقُ وَطَأْطَأَ إِلَى أَسْفَلُ حَتَّى يَقُولَ هكَذَا» [۱۵].
یعنی: «عبدالله بن مسعود گوید: پیغمبر جفرمود: نباید هیچیک از شما به خاطر اذان گفتن بلال (در آخر شب) از خوردن سحرى دست بکشد، چون وقتى که بلال اذان مى‌گوید، هنوز مقدارى از شب باقى است. بلال به این خاطر در شب اذان مى‌گوید تا کسانى که بیدارند و مشغول عبادت هستند، دست از عبادت بکشند (و به استراحت و خوردن سحرى بپردازند) و کسانى که خوابیده‌اند بیدار شوند (و خود را براى نماز صبح و سایر کارهاى دیگر آماده سازند) و فجر صادق همان روشنایى و نور عریضى نیست که بالاتر از افق ظاهر مى‌شود»، (بلکه این فجر کاذب مى‌باشد که ابتدا در نزدیکى وسط آسمان به صورت گسترده ظاهر مى‌گردد و به طور عمودى به طرف افق پایین مى‌آید، پیغمبر جبراى نشان دادن کیفیت طلوع فجر کاذب) انگشتانش را بلند نمود و به وسط آسمان اشاره کرد، آنگاه سر انگشتانش را عمودى به سوى افق پایین کشید. (و فجر کاذب را با دست ترسیم نمود، و فرمود: فجرکاذب به این کیفیت ظاهر مى‌شود، و چون این فجر جزو شب است احکام شرعى مخصوص روزه به آن تعلق نمى‌گیرد، تا وقتى که فجر صادق ظاهر نگردد شما مى‌توانید خوردن و نوشیدن و سایر کارهاى شرعى را که با روزه حرام مى‌گردد انجام دهید، و نشانه فجر صادق هم این است که ابتدا نور عریضى در افق ظاهر مى‌شود و به سرعت در دو جهت راست و چپ به صورت مستطیل و افقى امتداد مى‌یابد، و پیغمبر جبراى نشان دادن کیفیت طلوع فجر صادق، ابتدا دو انگشت سبابه و وسطاى خود را روى هم قرار داد، و بعداً آن‌ها را به طرف راست و چپ از هم جدا کرد و فجر صادق را ترسیم کرد، و فرمود:) تا به این صورت طلوع نکند فجر صادق نیست.
«لیس له أن یقول الفجر: کلمه (له) در هیچیک از روایت‌هاى مسلم و بخارى وجود ندارد و وجود آن معنى جمله را مبهم مى‌سازد پس معلوم مى‌گردد چه از نظر روایت و چه از لحاظ درایت وجود (له) بى‌مورد و به اشتباه از جانب ناسخ اضافه شده است. یقول: به معنى یظهر است و فجر اسم لیس است، یعنى فجر صادق به این صورت ظاهر نمى‌شود. وقال بأصابعه: قال به معنى اشاره است، یعنى پیغمبر جبا انگشتانش اشاره کرد. طأطأ: پایین آورد. حتّى یقول هکذا: یقول به معنى یظهر است و هکذا اشاره به ترسیم فجر صداق با دو انگشت سبابه و وسطى است، یعنى تا به این کیفیت ظاهر نشود فجر صادق نیست. این حدیث یکى از احادیث بسیار مشکلى است که ساعت‌هاى فراوان براى درک معنى صحیح آن وقت صرف گردید تا با تأیید خداوند متعال و کمک کتاب‌هاى فتح البارى / ج ۲/ ص ۸۲، و ارشاد السارى / ج ۲/ ص ۱۲، و شرح نووى بر مسلم / ج ٧/ ص ۲۰۴یعنی: «۲۰۵، و سایر احادیث موجود در این موضوع توفیق درک و بیان معنى صحیح آن حاصل گردید».
[۱۱] أخرجه البخاري في: ۳۰-كتاب الصّوم: ۱۶-باب قول الله تعالى: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ﴾. [۱۲] أخرجه البخاري في: ۳۰-كتاب الصّوم: ۱۶-باب قول الله تعالى: ﴿وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ﴾. [۱۳] أخرجه البخاري في: ۱۰-كتاب الأذان: ۱۱-باب أذان الأعمى إذا كان له من يخبره. [۱۴] أخرجه البخاري في: ۳۰-كتاب الصّوم: ۱٧-باب قول النّبيّ جلايمنعكم من سحوركم أذان بلال. [۱۵] أخرجه البخاري في: ۱۰-كتاب الأذان: ۱۳-باب الأذان قبل الفجر.