باب ۴۳: آمد و رفت بین صفا و مروه رکن حج است، و حج بدون آن صحیح نیست
۸۰۲- حدیث: «عَائِشَةَ عَنْ عُرْوَةَ، أَنَّهُ قَالَ: قُلْتُ لِعَائِشَةَ، زَوْجِ النَّبِيِّ ج، وَأَنَا يَوْمَئِذٍ حَدِيثُ السِّنِّ: أَرَأَيْتِ قَوْلَ اللهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾[البقرة: ۱۵۸]. فَلاَ أُرَى عَلَى أَحَدٍ شَيْئًا أَنْ لاَ يَطَّوَّفَ بِهِمَا فَقَالَتْ عَائِشَةُ: كَلاَّ، لَوْ كَانَتْ كَمَا تَقُولُ كَانَتْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ لاَ يَطَّوَّفَ بِهِمَا إِنَّمَا أُنْزِلَتْ هذِهِ الآيَة فِي الأَنْصَارِ كَانُوا يُهِلُّونَ لِمَنَاةَ، وَكَانَتْ مَنَاةُ حَذْوَ قُدَيْدٍ، وَكَانُوا يَتَحَرَّجُونَ أَنْ يَطُوفُوا بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، فَلَمَّا جَاءَ الإِسْلاَمُ سَأَلُوا رَسُولَ اللهِج عَنْ ذلِكَ، فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾» [۱۶٧].
یعنی: «عروه گوید: هنوز جوان بودم از (خاله‌ام) عایشه همسر پیغمبر جپرسیدم: آیا آیه ۱۵۸ سوره بقره را دیده‌اى؟ که مى‌فرماید: (صفا و مروه هر دو از شعائر خداوند مى‌باشند کسانى که حج یا عمره را انجام مى‌دهند اشکالى نیست که سعى بین صفا و مروه را انجام دهند) به عایشه گفتم: من از این آیه چنین استنباط مى‌کنم که اگر کسى حج و عمره را انجام دهد ولى صفا و مروه را انجام ندهد بلا مانع مى‌باشد، عایشه در جواب گفت: خیر اینطور نیست، این نظریه شما زمانى درست بود اگر خداوند مى‌فرمود: ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾، (مانعى نیست که صفا و مروه را طواف نکنند)، در حالیکه خداوند چنین نگفته و فرموده: ﴿أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾عایشه گفت: این آیه در مورد انصار نازل گردید، انصار قبل از اسلام وقتى به حج یا عمره مى‌رفتند، در برابر بتى به نام مناة در محلى به نام قدید (بین مکه و مدینه) احرام مى‌بستند، و بعد از طواف از انجام صفا و مروه خوددارى مى‌کردند، بعد از اینکه مسلمان شدند از پیغمبر جپرسیدند: آیا سعى بین صفا و مروه را انجام دهیم یا خیر؟ آیه فوق نازل شد»، (انصار که تصور مى‌کردند صفا و مروه جزو شعائر حج نیست و نباید انجام گیرد و انجام آن گناه است ولى این آیه نازل شد و اعلام داشت که صفا و مروه دو شعار الهى در حج هستند و انجام آن‌ها گناه نیست و باید انجام گیرد).
۸۰۳- حدیث: «عَائِشَةَ عَنْ عُرْوَةَ، قَالَ: سَأَلْتُ عَائِشَةَ، فَقُلْتُ لَهَا: أَرَأَيْتِ قَوْلَ اللهِ تَعَالَى: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾[البقرة: ۱۵۸]. فَوَاللهِ مَا عَلَى أَحَدٍ جُنَاحٌ أَنْ لاَ يَطُوفَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ قَالَتْ: بِئْسَ مَا قُلْتَ يَا ابْنَ أُخْتِى، إِنَّ هذِهِ الآيَةَ لَوْ كَانَتْ كَمَا أَوَّلْتَهَا عَلَيْهِ كَانَتْ لاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ لاَ يَتَطَوَّفَ بِهِمَا وَلكِنَّهَا أُنْزِلَتْ فِي الأَنْصَارِ؛ كَانُوا قَبْلَ أَنْ يُسْلِمُوا يُهِلُّونَ لِمَنَاةَ الطَّاغِيَةِ الَّتِي كَانُوا يَعْبُدُونَهَا عِنْدَ الْمُشَلَّلِ، فَكَانَ مَنْ أَهَلَّ يَتَحَرَّجُ أَنْ يَطَّوَّفَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، فَلَمَّا أَسْلَمُوا سَأَلُوا رَسُولَ اللهِ ج، عَنْ ذلِكَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّا كُنَّا نَتَحَرَّجُ أَنْ نَطُوفَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ﴾[البقرة: ۱۵۸] الآيَةَ.
قَالَتْ عَائِشَةُ، وَقَدْ سَنَّ رَسُولُ اللهِ ج الطَّوَافَ بَيْنَهُمَا، فَلَيْسَ َلأحَدٍ أَنْ يَتْرُكَ الطَّوَافَ بَيْنَهُمَا.
(قَالَ الزُّهْرِيُّ، رَاوِي الْحَدِيثِ) ثُمَّ أَخْبَرْتُ أَبَا بَكْرِ ابْنَ عَبْدِ الرَّحْمنِ، فَقَالَ: إِنَّ هذَا لَعِلْمٌ مَا كُنْتُ سَمِعْتُهُ، وَلَقَدْ سَمِعْتُ رِجَالاً مَنْ أَهْلِ الْعِلْمِ يَذْكُرُونَ أَنَّ النَّاسَ، إِلاَّ مَنْ ذَكَرَتْ عَائِشَةُ، مَمَّنْ كَانَ يُهِلُّ بِمَنَاةَ، كَانُوا يَطُوفُونَ كُلُّهُمْ، بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، فَلَمَّا ذَكَرَ اللهُ تَعَالَى الطَّوَافَ بِالْبَيْتِ، وَلَمْ يَذْكُر الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ فِي الْقُرْآنِ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ كُنَّا نَطُوفُ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، وَإِنَّ اللهَ أَنْزَلَ الطَّوَافَ بِالْبَيتِ فَلَمْ يَذْكُرِ الصَّفَا، فَهَلْ عَلَيْنَا مِنْ حَرَجٍ أَنْ نَطَّوَّفَ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ فَأَنْزَلَ اللهُ تَعَالَى: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِ﴾[البقرة:۱۵۸] الآيَةَ.
قَالَ أَبُو بَكْرٍ: فَأَسْمَعُ هذِهِ الآيَةَ نَزَلَتْ فِي الْفَرِيقَيْنِ كِلَيْهِمَا: فِي الَّذِينَ كَانُوا يَتَحَرَّجُونَ أَنْ يَطُوفُوا بِالْجَاهِلَيَّةِ بِالصَّفَا وَالْمَرْوَةِ، وَالَّذِينَ يَطُوفُونَ ثُمَّ تَحَرَّجُوا أَنْ يَطُوفُوا بِهِمَا فِي الإِسْلاَمِ، مِنْ أَجْلِ أَنَّ اللهَ تَعَالَى أَمَرَ بِالطَّوَافِ بِالْبَيْتِ، وَلَمْ يَذْكُرِ الصَّفَا حَتَّى ذَكَرَ ذلِكَ بَعْدَمَا ذَكَرَ الطَّوَافَ بِالْبَيْتِ» [۱۶۸].
یعنی: «عروه گوید: از عایشه پرسیدم آیا آیه: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾[البقرة: ۱۵۸]. را دیده‌اى؟ قسم به خدا کسى که طواف کند و سعى بین صفا و مروه را انجام ندهد (به نظر من حجش درست است و هیچ گناهى بر او نیست). عایشه در جواب من گفت: حرف بسیار بدى گفتى، این آیه اگر طبق نظریه شما بود، مى‌گفت: «لا جناح علیه أن لا یتطوّف بهما»در حالى که فرموده: ﴿أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾عایشه گفت: این آیه درباره انصار نازل شد، انصار قبل از اسلام، در نزد مناة طاغیة که بر سر راهى که از قدید مى‌گذشت قرار داشت و آن را پرستش مى‌کردند، احرام مى‌بستند و کسى که احرام مى‌بست از سعى بین صفا و مروه خوددارى مى‌کرد، ولى وقتى که مسلمان شدند از پیغمبر جپرسیدند: آیا صفا و مروه را انجام دهند یا خیر؟ گفتند: اى رسول خدا ما قبلاً از انجام صفا و مروه خوددارى مى‌کردیم. خداوند آیه فوق را نازل نمود. عایشه گفت که پیغمبر انجام سعى بین صفا و مروه را جزو مناسک حج قرار داده است و کسى حق ندارد آن را ترک کند.
زهرى راوى این حدیث گوید: این جریان را براى ابو بکر پسر عبدالرحمن بیان کردم گفت: این علم و استنباطى است که من آن را نشنیده‌ام، امّا از عدّه‌اى از اهل علم شنیدم که اسم گروهى را مى‌بردند که قبل از اسلام هم طواف صفا و مروه را انجام مى‌دادند، و این عدّه غیر از کسانى بودند که عایشه مى‌گفت: بت منات را پرستش مى‌کردند. وقتى خداوند در قرآن طواف را بیان نمود، و از صفا و مروه در قرآن اسمى به میان نیامد، گروه دوم گفتند: اى رسول خدا! ما قبل از اسلام صفا و مروه را هم انجام مى‌دادیم، ولى الآن قرآن فقط درباره طواف بیت بحث فرموده و به آن دستور داده است، و در مورد صفا و مروه چیزى بیان نکرده است؟ آیا اشکالى دارد که ما صفا و مروه را هم انجام دهیم؟ آیه ۱۵۸ سوره بقره نازل شد. ابو بکر پسر عبدالرحمن گفت: من عقیده دارم که این آیه در مورد هردو دسته نازل شده است، دسته اوّل که قبل از اسلام سعى بین صفا و مروه را انجام نمى‌دادند، و دسته دوم که قبل از اسلام هم سعى بین صفا و مروه را انجام مى‌دادند ولى بعد از اسلام خواستند آن را انجام ندهند، چون در قرآن تنها امر به طواف وجود داشت و درباره صفا و مروه چیزى ذکر نشده بود، و با نزول این آیه خداوند حکم صفا و مروه را بیان کرد، و آنر ا جزو شعائر الهى قرار داد».
۸۰۴- حدیث: «أَنَسِ بْنِ مَالِكٍس عَنْ عَاصِمٍ، قَالَ: قُلْتُ لانَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَكُنْتُمْ تَكْرَهُونَ السَّعْيَ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ قَالَ: نَعَمْ َلأَنَّهَا كَانَتْ مِنْ شَعَائِرِ الْجَاهِلَيَّةِ، حَتَّى أَنْزَلَ اللهُ: ﴿۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ﴾[البقرة: ۱۵۸]» [۱۶٩].
یعنی: «عاصم گوید: از انس بن مالک پرسیدم: آیا شما از انجام صفا و مروه اکراه داشتید؟ گفت: بلى، چون صفا و مروه جزو شعائر جاهلیت بود، تا اینکه آیه ۱۵۸ سوره بقره نازل شد و دستور داد که صفا و مروه جزو شعائر الهى هستند».
[۱۶٧] أخرجه البخاري في: ۲۶ كتاب العمرة: ۱۰ باب يفعل في العمرة ما يفعل في الحج. [۱۶۸] أخرجه البخاري في: ۲۵ كتاب الحج: ٧٩ باب وجوب الصفا والمروة وجُعِلَ من شعائر الله. [۱۶٩] أخرجه البخاري في: ۲۵ كتاب الحج: ۸۰ باب ما جاء في السعى بين الصفا والمروة.