خطبه‌ی اول:
ستایش از آن الله است. او را حمد گفته و از او یاری جسته و آمرزش می‌خواهیم و از بدی‌های خود و کارهای ناشایستمان به الله پناه می‌بریم. هرکه را الله هدایت کند گمراهگری نخواهد داشت و هرکه را گمراه سازد او هدایتگری نخواهد یافت...
و گواهی می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله که واحد و بی‌شریک است و گواهی می‌دهم که محمد بنده و پیامبر اوست. درود و سلام و برکات خداوند بر وی و بر اهل بیت پاک و صحابه‌ی نیک وی و تابعین و همه‌ی کسانی باد که تا قیامت به نیکی از آنان پیروی نمایند.
اما بعد... راست‌ترین سخن کلام خداست و بهترین روش، روش محمد ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ است و بدترین امور در دین نوآوری در آن است و هر نوآوری بدعت است و هر بدعتی گمراهی است. و بر شما باد جماعت مسلمانان که دست خدا با جماعت است و هرکه راه تکروی را در پیش گیرد به تنهایی به آتش درافتد.
سپس شما و خود را به تقوای خداوند در پنهان و آشکار سفارش می‌کنم که او ـ سبحانه و تعالی ـ به آنچه در پنهان و آشکار می‌گذرد آگاه است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِۦ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسۡلِمُونَ ١٠٢﴾
[آل‌عمران: ١٠٢].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید آنگونه که شایسته‌ی الله است تقوای وی را پیشه سازید و نمی‌رید مگر در حالی که مسلمان هستید».
ای بندگان خداوند، روزهای حج و مناسک آن به مانند ابرهای بارانی، غرید و بارید، بارانی که رحمت بود و بخشش گناهان، و چنین بارانی می‌رویاند و ثمر می‌بخشد. آری ثمره‌ای که صلاح است و تقوا، و استقامت است و هدایت... این از فضل خداوندی است که هرکه کار نیک انجام دهد ایمانش افزوده شده و اعمالش نیکو شود.
﴿وَٱلَّذِينَ ٱهۡتَدَوۡاْ زَادَهُمۡ هُدٗى وَءَاتَىٰهُمۡ تَقۡوَىٰهُمۡ ١٧﴾ [محمد: ١٧].
«و کسانی که به هدایت گرایش یافتند بر هدایتشان افزوده شده و [توفیق] پرهیزگاری به آنان داده شد».
و تا بنده‌ی مومن از نور خداوند نور برگیرد و به واسطه‌ی اعمال صالح به او نزدیک شود. و کار نیک نوری است در قلب مومن و باعث روشنی در چهره و وسعت در روزی و محبت در قلب مردم است.
روزهایی که گذشت موسمی بابرکت بود برای حجاج و برای دیگر مردم و روزهایی بودند بس بزرگ از روزهای خداوند...
وارد شده است که آزاد شدن از آتش در روز عرفه شامل حاجیان و غیر حاجیان می‌شود پس مبارک باد بر آن‌هایی که خداوند طاعتشان را پذیرفته حتی اگر در خانه‌ی خود نشسته بودند... مبارک باد برای آنکه از حج خود بازگشته به مانند روزی که از مادرش زاده شده، بدون هیچ گناه و معیصتی... مبارک باد برای آن حاجی که با پاکی درون و بیرون به خانواده‌ی خود بازمی‌گردد.
ای مسلمانان... پایان موسم حج به مانند پایان سال، وقتی است برای مراجعه و محاسبه، چنانکه بازرگانان و سرمایه‌داران در پایان هر سال انجام می‌دهند و در مورد تجارت خویش به دقت محاسبه نموده و زیردستان خود را مورد بازخواست قرار می‌دهند تا اشتباهات تصحیح شود و عملکردهای صحیح مورد استفاده‌ی دوباره قرار گیرد و همچنین برای سوددهی و دوری از زیان دوباره...
انسان مومن در سیر و سلوک به سوی خداوند به این محاسبه نیامندتر است مخصوصا که وی موسم عظیمی از مواسم خداوند را به پایان رسانده. موسمی که خداوند درباره‌ی آن می‌فرماید:
﴿فَإِذَا قَضَيۡتُم مَّنَٰسِكَكُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ...﴾ [البقرة: ٢٠٠].
«پس هنگامی که مناسک خود را به پایان رساندید الله را یاد کنید...».
ذکری که در مرحله‌ی اول به ذهن آدم می‌رسد ذکر زبانی با همه‌ی انواع آن است که بدون شک چنین ذکری مورد نظر می‌باشد اما آن ذکری که نباید آن را به فراموشی سپرد ذکر قلبی خداوند متعال و به یاد داشتن مراقبت همیشگی او و یادآوری اطلاع و علم او نسبت به ماست و اینکه او حرکات وسکنات تو را دیده و او مراقبی است که غافل نمی‌شود و گواهی است که آگاه است.
اگر انسان مسلمان این را به یاد داشته باشد و پروردگار خود را در همه حال ذکر کند به آن درجه‌ی بلند و باارزشی دست پیدا خواهد کرد که در این حدیث متفق علیه بدان اشاره شده است که: «مرتبه‌ی احسان آن است که پروردگارت را طوری عبادت کنی که انگار او را می‌بینی و اگر او را نمی‌بینی [بدانی که] او تو را می‌بیند».
کسی که در همه حال پروردگارش را در یاد داشته باشد با همه‌ی همت و تلاش و با شادی و خوشحالی رو به انجام طاعات می‌آورد و اگر فتنه‌ها و شهوت‌ها به او روی آورد دورترین مردم از گناهان خواهد بود زیرا او خداوندی را به یاد خواهد آورد که خیانت چشمان و آنچه را در سینه‌هاست می‌داند.
یاد خداوند و به یاد داشتن مراقبت وی باعث هر خیر و جلوگیری کننده از هر بدی است... همیشگی بودن مراقبت الهی در واقع ثمره‌ی دانستن این نکته است که خداوند تو را می‌بیند و سخن تو را می‌شنود و در هر حال و هر هنگام بر عمل تو آگاه است:
﴿...وَكَانَ ٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ رَّقِيبٗا ٥٢...﴾ [الأحزاب: ٥٢].
«... و الله بر هر چیزی مراقب و ناظر است...».
هر که این مساله را دانسته و به این یقین داشته باشد و آن را به یاد بیاورد روی به محاسبه‌ی نفس و بازجویی آن خواهد آورد، و در وضعیت و کارهای خود دقیق خواهد شد و به یاد ایستادن خود در برابر خداوند بزرگی خواهد افتاد که هیچ کوچک و بزرگی را رها نخواهد کرد...
این محسابه‌ی نفس مخصوصا پس از مواسم طاعات و در پی گذشت شب‌ها و روزها و با گذشت ماه‌ها و سال‌ها بیشتر مورد تاکید است و این سخن خداوند متعال دال بر این مساله است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَلۡتَنظُرۡ نَفۡسٞ مَّا قَدَّمَتۡ لِغَدٖۖ﴾ [الحشر: ١٨].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الله را در پیش گیرید و هر کس نگاه کند که برای فردای خود چه پیش فرستاده است».
خداوند متعال در این آیه بندگانش را امر نموده که ببینند برای فردای خود چه فرستاده‌اند که این دربرگیرنده‌ی محاسبه‌ی نفس و نگاه به این قضیه است که آیا آنچه پیش فرستاده برای ملاقات با پروردگار مناسب است یا نه و هدف از این نگاه به اعمال آماده شدن برای روز بازپسین و پیش فرستادن اعمالی است که بنده را از عذاب الهی نجات داده و او را در برابر مولایش روسفید گرداند.
خداوند متعال می‌فرماید:
﴿...وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا فِيٓ أَنفُسِكُمۡ فَٱحۡذَرُوهُۚ...﴾ [البقرة: ٢٣٥].
«... و بدانید که الله به آنچه در درون شماست آگاه است پس از وی پروا دارید».
در کتاب «صفة الصفوة» چنین آمده که: «هرکه در درون خود مراقبت خداوند را در نظر گیرد خداوند نیز در حرکات اعضا و جوارحش وی را حفظ می‌کند» و همچنین گفته شده که: «مراقبت الهی یعنی خالص گرداندن پنهان و آشکار برای خداوند» که چنین خصوصیتی از بزرگداشت خداوند و بزرگداشت حرمات وی نشأت می‌گیرد که در پی آن قلب انسان از عظمت الهی و هیبت و خشیت وی پر شده و به همراه آن کمال محبت و بزرگداشت وی در قلب جای می‌گیرد که همه‌ی این‌ها مستلزم اطاعت امر الهی و ایستادن در کنار منهیات وی است.
خداوند متعال در آیات حج در سوره‌ی حج می‌فرماید:
﴿ذَٰلِكَۖ وَمَن يُعَظِّمۡ حُرُمَٰتِ ٱللَّهِ فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥ عِندَ رَبِّهِۦۗ...﴾ [الحج: ٣٠].
«اینچنین است و هر آنکه حُرُمات الله را پاس دارد این برای او نزد پروردگارش بهتر است...».
گروهی از مفسران در تفسیر این آیه گفته‌اند:، «حرمات خداوند در این آیه به معنای آن چیزهایی است که باعث خشم وی می‌شود و از آن نهی نموده است و بزرگداشت آن یعنی ترک انجام آن» لیث می‌گوید: «بزرگداشت حرمات خداوند یعنی این که بنده زیر پا نهادن آن را برای خود روا نداند» و همچنین گفته شده که: «حرمات یعنی امر و نهی الهی» و گفته شده که: «حرمات همان مناسک و شعائر و آداب حج است».
که البته صحیح این است که لفظ «حرمات خداوند» همه‌ی این تفسیرها را در بر می‌گیرد، زیرا «حُرُمات» جمع کلمه‌ی «حَُرمت» است و حرمت چیزی است که احترام و نگهداری و مراعات و حفظش لازم است و این همان حقیقت تقوا است که خداوند در مورد حج بدان امر نموده و فرموده است:
﴿ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ﴾ «حج ماه‌هایی است مشخص» تا آنجا که می‌فرماید: ﴿وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ...﴾ «و توشه برگیرید که بهترین توشه تقوا است» [البقرة: ١٩٧].
و تقوی اینچنین تفسیر شده است: «ترس از خداوند جلیل و عمل به وحی منزَل و آمادگی برای روز رفتن» این کلماتی است که انسان عاقل را در پایان هر سال و انسان عابد را پس از پایان عبادت به فکر فرو می‌برد زیرا او براساس رهنمودهای قرآنی آیات حج خود را مورد محاسبه قرار می‌دهد.
ای مسلمانان... هنگامی که خداوند متعال بنده‌اش را با چنین نعمتی یعنی نعمت تقوا و مراقبت و بزرگداشت خداوند و محاسبه‌ی نفس مورد منت قرار دهد، او را شادی و لذتی می‌چشاند که سعادت و خوشبختی آن را در قلب خود می‌یابد، زیرا هیچ لذتی در دنیا شبیه شادی قلب با خداوند و چشم روشنی و سروری که در آن است نیست بلکه این شادی، از حالات بهشتی است تا آنجا که یکی از صالحان می‌گوید: «لحظاتی [از سرور و شادی] بر من می‌گذرد که با خود می‌گویم اگر اهل بهشت در این حالت باشند واقعا در لذت به سر می‌برند».
که بی‌شک این شادی کمکی است برای ادامه‌ی راه رسیدن به رضایت الهی و بذل تلاش در طلب بهشت او و فرار از خشم خداوند. و هرکه این سرور و شادی را در خود نیافت باید که ایمان و اعمال خود را مورد اتهام قرار دهد زیرا ایمان، شیرینی و حلاوت دارد و هرکه این شیرینی را نچشیده باید برگردد و از نور آن برگیرد.
رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم شیرینی ایمان را در حدیثی ذکر نموده. در صحیح مسلم آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «طعم ایمان را چشیده است کسی که به پروردگاری الله خشنود گردید و اسلام را با خشنودی به عنوان دین خود پذیرفت و با رضایت، محمد را به عنوان پیامبر خود برگزید».
و در صحیحین آمده است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «سه چیز است که هرکه آن‌ها را در خود بیابد شیرینی ایمان را خواهد چشید: [یکی] این که الله و رسولش برای او از دیگران محبوب‌تر باشند، و [دیگر این که] شخص را تنها برای الله دوست بدارد، و [دیگر این که] پس از آن که خداوند او را از کفر نجات داد چنان از بازگشت به آن نفرت داشته باشد که از افتادن در آتش متنفر است».
آیا به خود بازگشته‌ایم و نفس خود را در این پایان سال و پایان موسم حج مورد محاسبه قرار داده‌ایم؟ و آیا این را درک کرده‌ایم که ما چه بخواهیم و چه نخواهیم داریم آرام آرام به سوی خانه‌ی آخرت می‌رویم؟ این مراحل طی می‌شود و عمرها پایان می‌یابد و راه روشن و آشکار است:
﴿وَٱللَّهُ يَدۡعُوٓاْ إِلَىٰ دَارِ ٱلسَّلَٰمِ وَيَهۡدِي مَن يَشَآءُ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ ٢٥﴾ [يونس: ٢٥].
«و الله به سوی سرزمین امن و امان (که بهشت است) فرا می‌خواند و هر آنکه را بخواهد به سوی راه راست هدایت می‌کند».
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ هَلۡ أَدُلُّكُمۡ عَلَىٰ تِجَٰرَةٖ تُنجِيكُم مِّنۡ عَذَابٍ أَلِيمٖ ١٠ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَتُجَٰهِدُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ بِأَمۡوَٰلِكُمۡ وَأَنفُسِكُمۡۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ١١ يَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡ وَيُدۡخِلۡكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ وَمَسَٰكِنَ طَيِّبَةٗ فِي جَنَّٰتِ عَدۡنٖۚ ذَٰلِكَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ ١٢ وَأُخۡرَىٰ تُحِبُّونَهَاۖ نَصۡرٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَفَتۡحٞ قَرِيبٞۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ١٣﴾ [الصف: ١٠-١٣].
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد آيا شما را بر تجارتى راهنمای کنم كه شما را از عذابى دردناک مىرهاند؟ (١٠) به الله و رسول او ایمان بیاورید و در راه الله با مال و جانتان جهاد كنيد اين، اگر بدانيد براى شما بهتر است (١١) تا گناهانتان را بر شما ببخشايد و شما را در بهشت‌هایی كه از زير آن جويبارها روان است و سراهايى خوش در بهشت‌هاى هميشگى وارد سازد اين، كاميابى بزرگ است (١٢) و [رحمتى] ديگر كه آن را دوست داريد يارى و پيروزى نزديكى از جانب الله است، و مؤمنان را بشارت ده».
خداوند من و شما را با قرآن عظیم مبارک گرداند و ما را با آیات و ذکر حکیم سود رساند؛ این سخنم را گفته و برای خود و شما از خداوند متعال آمرزش می‌خواهم.