خطبه‌ی دوم:
خداوند را برای احسانش ستایش می‌گویم و برای توفیق و امتنانش سپاس؛ و درود و سلام می‌فرستم بر پیامبرش که دعوتگر به سوی خشنودی اوست.
اما بعد:
ای بندگان خداوند و ای حجاج بیت الله الحرام؛ این را بدانید که از جمله‌ی مقاصد و اهداف حج، برپا داشتن ذکر خداوند با توحید او است که گاه با لبیک گفتن است و گاه با لا إله إلا الله گفتن و گاه با تکبیر، که همه‌ی این اذکار بر انفراد خداوند در ربوبیت و الوهیت و نام‌ها و صفات وی تاکید دارند.
اینگونه جمع حاجیان زبان به ذکر خداوند می‌گشایند که زمزمه‌ی آن قطع نمی‌شود و این در هر حال برای آنان مستحب است: در حال ایستاده و نشسته و در حالی که سواره‌اند یا پیاده و یا در حالی که به پهلو خوابیده‌اند و یا هنگامی که در حال راه رفتن هستند، و این برای کسی که وضو ندارد یا جُنُب است و زنی که عذر دارد و همینطور در شب یا روز و یا صبحگاهان و پس از نمازها یکسان است. و از رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ پرسیدند: کدام حج بهتر است؟ فرمود: «بلند کردن صدا به لبیک گفتن و قربانی کردن شتران» [به روایت ترمذی].
و در حدیثی دیگر از رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ روایت است که فرمود: «همانا طواف خانه و سعی بین صفا و مروه و رمی جمار برای برپا داشتن یاد خداوند قرار داده شده‌اند» [به روایت امام احمد و ترمذی و ابوداوود].
از جمله دلایل این سخن این است که همه‌ی اعمال حج آکنده از ذکر خدا هستند و خداوند متعال هنگامی که در کتاب خود سخن از رمی جمار نموده لفظ ذکر را آورده و فرموده است:
﴿۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۖ﴾ [البقرة: ٢٠٣].
«و الله را در روزهایی معین یاد کنید پس هر کس شتاب کند [و اعمال را] در دو روز [انجام دهد] گناهی بر او نیست و هرکه تاخیر کند [و اعمال را در سه روز انجام دهد] گناهی بر او نيست».
در هنگام سعی نیز رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ بر صفا ایستاد و خداوند را به یگانگی یاد کرد و تکبیر گفت و فرمود: «لا إله إلا الله وحده لا شريك له، له المُلك وله الحمد، وهو على كل شيء قدير، لا إله إلا الله وحده، أنجزَ وعدَه، ونصرَ عبدَه، وهزمَ الأحزابَ وحده».
اینجا است که هر مومن موحدی به یاد خواهد آورد که خداوند وعده‌ی خود را عملی خواهد کرد و کسی جز او دشمن آنان را شکست نمی‌دهد و جمع آنان را پراکنده نمی‌سازد زیرا او بر بندگان خود چیره است و بر هر کاری توانا است و پیروزی تنها از سوی خداوند است که به هرکه بخواهد عطا می‌کند و اوست آن با عزتِ مهربان. اما بندگان اگر پیروزی و فتح خداوند نصیب آنان نشود، نه قدرتی دارند و نه اراده‌ای:
﴿وَمَا ٱلنَّصۡرُ إِلَّا مِنۡ عِندِ ٱللَّهِ ٱلۡعَزِيزِ ٱلۡحَكِيمِ ١٢٦ لِيَقۡطَعَ طَرَفٗا مِّنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ أَوۡ يَكۡبِتَهُمۡ فَيَنقَلِبُواْ خَآئِبِينَ ١٢٧﴾ [آل عمران: ١٢٦-١٢٧].
«و پيروزی جز از جانب الله تواناى حکیم نيست (۱۲۶) تا برخی از کسانی را که کافر شده‌اند نابود کند یا آنان را خوار سازد تا نومید بازگردند».
شاید یکی از ظرائفِ انتخاب صفا و مروه برای یادآوری پیروزی و وعده‌ی الهی این باشد که این جا دقیقا همانجایی است که هاجر مادر اسماعیل در آن به جستجوی فَرَج و محقق شدن وعده‌ی خداوند و جستجوی آب برای فرزند شیرخوار خود پرداخت و خداوند همانجا غم او را برطرف ساخت و فرج حاصل نمود.
همینطور از دیگر ظرائف آن این است که رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ هنگامی که در مکه در تنگنا قرار گرفت در موضعی که نزد صفا است ایستاد و فرمود: «به خدا سوگند که تو بهترین سرزمین خداوند و محبوب‌ترین سرزمین خداوند برای منی، و اگر مرا از تو بیرون نمی‌کردند هرگز بیرون نمی‌رفتم» [به روایت امام احمد].
بنابراین شایسته است هر حاجی این عبرت‌ها و پندها را به یاد آورد و از آن الهام گیرد و در حالی که بر صفا و مروه ایستاده است سخنان رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ را که معطر از عطر خوش‌بینی و تغییر حال از ضعف و ناتوانی به سوی نیرو و قدرت است را به یاد آورد.
این است حج؛ مناسکی که با ذکر آغاز می‌شود، با ذکر ادامه می‌یابد و با ذکر خداوند به پایان می‌رسد:
﴿فَإِذَا قَضَيۡتُم مَّنَٰسِكَكُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَذِكۡرِكُمۡ ءَابَآءَكُمۡ أَوۡ أَشَدَّ ذِكۡرٗاۗ فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا وَمَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ ٢٠٠ وَمِنۡهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ٢٠١ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ نَصِيبٞ مِّمَّا كَسَبُواْۚ وَٱللَّهُ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ ٢٠٢﴾ [البقرة: ٢٠٠-٢٠٢].
«و چون آداب ویژه‌ی حج خود را به جای آوردید همان گونه كه پدران خود را به یاد می‌آوريد یا با يادكردنی بیشتر الله را به یاد آورید و از مردم کسی است که می‌گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نيست (۲۰۰) و برخی از آنان می‌گویند پروردگارا در اين دنیا به ما نیکی و در آخرت [نیز] نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش [دور] نگه دار (۲۰۱) آنانند که از دستاوردشان بهره‌ای خواهند داشت و الله زودشمار است».
و در پایان درود فرستید بر بهترین انسان‌ها و پاک‌ترین آن‌ها: محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب، صاحب حوض کوثر و مقام شفاعت که خداوند خود بر وی درود فرستاده و فرشتگانش را به آن امر نموده و سپس شما را به آن امر کرده و فرموده است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب: ٥٦].
خداوندا بر بنده و پیامبرت محمد، درود و سلام و برکت ارزانی دار و از چهار خلیفه‌ی وی: ابوبکر و عمر و عثمان و علی و تابعین و کسانی که تا قیامت به نیکی از آنان پیروی نمایند، و همچنین از ما به همراه آنان راضی و خشنود باش ای مهربان‌ترین مهربانان.
خداوندا اسلام و مسلمانان را عزت ده، خداوندا اسلام و مسلمانان را عزت ده و شرک و مشرکان را خوار گردان. خداوندا دسنت را و کتاب را و سنت پیامبرت و بندگان مومنت را یاری ده.
خداوندا غمِ غمداران مسلمان و سختیِ سختی‌دیدگانِ آنان را از بین ببر و وامِ وام‌داران را ادا کن و بیماران ما و دیگر بیماران را شفا ده ای مهربان‌ترین مهربانان.
خداوندا حاجیان و مسافران را به سلامت بدار. خداوندا از آنان بپذیر که همانا تو شنوا و دانایی.
خداوندا ما را در سرزمین‌هایمان ایمن بدار و مسئولان و والیان امر ما را اصلاح نما و مسئولیت‌های ما را در دست کسانی قرار ده که تقوای تو را پیشه سازند و در پی خشنودی تو باشند ای پروردگار جهانیان.
«پروردگارا ما را در دنیا و در آخرت نیکی عطا کن و از عذاب آتش دور بدار»
[البقرة: ٢٠١].
پاک و بی‌عیب است پروردگار ما، پروردگار عزت از آنچه به دروغ وصفش می‌کنند و سلام بر پیامبران، و آخر سخن اینکه: الحمدلله رب العالمین.