خطبه های حرمین

خطبه‏ی اول:

ستایش از آن الله است، ستایش از آن اوست که بی‌نیاز است و بندگانش نیازمند او. و او قوی است و بندگانش ضعیف‏اند... حمد وی را می‏گویم. اوست که از بندگانش توبه می‏پذیرد و از بدکاران می‏گذرد. و وی را شکر می‏گویم که او روزی را گسترانده و نعمت‌ها را گسترده است و گواهی می‏دهم که معبودی به حق نیست جز الله که واحد است و شریکی ندارد و نام‏های نیک از آن اوست و گواهی می‏دهم که سرور و پیامبر ما محمد بنده و پیام‏رسان اوست و اوست که باتقواترین بندگان و ذاکرترین و شکرگذارترین آنان است. درود و سلام خداوند بر وی و بر اهل بیت و یاران وی باد. اهل بیت و یارانی که بر پیمان خویش با خداوند در خوشی و ناخوشی پایبند ماندند و بر تابعین و آنانی که تا قیامت به نیکی از آنان پیروی نمایند.

اما بعد... ای مردم خود و شما را به تقوای خداوند توصیه می‏کنم. پس تقوای وی را پیشه سازید که گرامی‏ترین انسان‌ها نزد الله باتقواترین آنان است و هرکه قلب خویش را بی‏نیاز سازد دستانش نیز بی‏نیاز می‌شوند و هرکه قلبش فقیر گردد ثروتش به او سودی نخواهد رساند. و تنها سه چیز ارزش غبطه خوردن را دارد: یاد پرودگار، شکر پروردگار و عبادت نیکوی وی.

خوش به حال آنکه بدون ذلت و خواری تواضع پیشه ساخته و بدون گناه صدقه نماید و خوش به حال آنان که به اهل علم اقتدا نموده، تنها به سنت اکتفا کرده و بدعت بر آنان چیره نگشته است:

﴿أَفَمَن يَمۡشِي مُكِبًّا عَلَىٰ وَجۡهِهِۦٓ أَهۡدَىٰٓ أَمَّن يَمۡشِي سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ ٢٢﴾ [الملك: ٢٢].

«پس آيا آن كس كه نگونسار و بر چهره راه می‏رود هدايت‏يافته تر است‏يا آن كس كه ايستاده بر راه راست مى‏رود».

ای مسلمانان... این نصیحتی است جامع و وصیتی است کامل از وصایای رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم که همه‏ی ابواب حکمت را در بر گرفته است. مومن، با اجرای این نصیحت، صادقانه و با وفای به عهد در برابر پروردگارش می‏ایستد.

این جمله‏ای است بس بزرگ که همه‏ی سخنان و کارها و نیت‏ها و حالت‏های انسان را در بر می‏گیرد. کمال کار و دستاورد خیر به این جمله بستگی دارد و هرکه بدان پایبند نگردد همه‏ی تلاشش بیهوده گشته و به بی‏راهه می‏رود و هرکه آن را اجرا نماید، خوبی‏هایش کامل گشته و راهش راست می‏گردد.

به این سوال دقیق و به رغبت بزرگ و همت عالی این صحابی جلیل، «سفیان بن عبدالله ثقفی» بنگرید آنگاه که از رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم چنین سوال نمود که: «ای رسول خدا... در اسلام سخنی به من بگوی که از هیچ کس دیگری جز تو آن را نپرسم» پس رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم اینگونه پاسخ داد: «بگو به الله ایمان آوردم و سپس استقامت بورز» [به روایت امام مسلم].

و در روایت ترمذی چنین آمده است که آن صحابی فرمود: ای رسول خداوند از چه چیز بیشتر بر من می‏ترسی؟ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم زبانش را در دست گرفت و فرمود: «از این». [ترمذی می‌گوید: این حدیثی است حسن و صحیح].

اهل علم به این نصیحت نبوی اهمیتی فراوان داده و به علت عظمت و اهمیتش درباره‏ی آن بطور مفصل سخن گفته‏اند زیرا این نصیحت تمام امور دینی را در بر می‏گیرد.

علما می‏گویند این نصیحت از این کلام الهی برگرفته شده است:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَّهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيۡهِمُ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحۡزَنُواْ وَأَبۡشِرُواْ بِٱلۡجَنَّةِ ٱلَّتِي كُنتُمۡ تُوعَدُونَ ٣٠ نَحۡنُ أَوۡلِيَآؤُكُمۡ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَلَكُمۡ فِيهَا مَا تَشۡتَهِيٓ أَنفُسُكُمۡ وَلَكُمۡ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ ٣١ نُزُلٗا مِّنۡ غَفُورٖ رَّحِيمٖ ٣٢﴾

[فصلت: ٣٠-٣٢].

«كسانی كه مي‌گويند: پروردگار ما تنها الله است، و سپس پابرجا می‏‌مانند فرشتگان به پيش ايشان می‏‌آيند (و به آنان مژده می‏‌دهند) كه نترسيد و غمگين نباشيد و شما را بشارت باد به بهشتی كه به شما وعده داده می‏‌شدید (٣٠) ما ياران و ياوران شما در زندگي دنيا و در آخرت هستيم، و در آخرت برای شما هرچه آرزو كنيد هست، و هرچه بخواهيد برايتان فراهم است (٣١) اين‌ها به عنوان پذيرائی از سوی خداوند آمرزگار و مهربان است».

از همه‏ی خلفای راشدین درباره‏ی توضیح و شرح این آیه سخنانی نقل شده است:

ابوبکر صدیق رضی الله عنه می‌گوید: «سپس استقامت ورزیدند» یعنی اینکه به خداوند، کسی یا چیزی شریک نیاورده و به غیر او توجه نکرده‏اند.

عمر فاروق رضی الله عنه می‌گوید: یعنی بر راه طاعت استقامت ورزیده و به مانند کج روی شغال به راست و چپ منحرف نشدند.

عثمان ذی النورین رضی الله عنه می‌گوید: یعنی کارهای خود را برای خداوند خالص گرداندند.

علی مرتضی رضی الله می‌گوید: یعنی فرایض را به جای آوردند. همین سخن از ابن عباس رضی الله عنهما نیز روایت شده است.

استقامت یعنی در پی گرفتن راه مستقیم خداوند که در این آیه بدان پرداخته شده است:

﴿فَأَقِمۡ وَجۡهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفٗاۚ فِطۡرَتَ ٱللَّهِ ٱلَّتِي فَطَرَ ٱلنَّاسَ عَلَيۡهَاۚ لَا تَبۡدِيلَ لِخَلۡقِ ٱللَّهِۚ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلۡقَيِّمُ...﴾ [الروم: ٣٠].

«روی خود را خالصانه متوجّه دین كن. اين سرشتی است كه الله مردمان را بر آن سرشته است. نبايد سرشت خدا را تغيير داد. اين است دين و آئين محكم و استوار...».

یعنی دینی راست بدون کژی و انحراف.

حافظ ابن حجر رحمه الله می‌گوید: «استقامت کامل یعنی پایداری بر توحید برای تحقق معنای «لا اله الا الله» تا آنجا که شخص از الله اطاعت کرده و معصیت وی را نکند و شکر وی را به جای آورده و کفر نورزد. همه‏ی گناهان بر توحید ضربه وارد می‏سازند زیرا گناه در واقع اجابت کردن دعوتگران شیطان است».

حسن بصری و دیگران در تفسیر این سخن خداوند متعال که ﴿أَفَرَءَيۡتَ مَنِ ٱتَّخَذَ إِلَٰهَهُۥ هَوَىٰهُ﴾ [الجاثية: ٢٣] «هيچ ديده‌ای كسی را كه هوا و هوس خود را به خدائی خود گرفته است» می‏گویند: «این شخص کسی است که میل چیزی نکرده مگر آنکه آن را انجام می‏دهد».

ابن رجب حنبلی می‌گوید: «این با استقامت بر توحید منافات دارد و هرکه توحیدش پایدار و درست شد همه‏ی کارها و حالاتش درست و مستقیم خواهد گردید و در همه‏‏ی سخنان و کردارها و در پنهان و آشکار بر راه مستقیم خواهد رفت...».

استقامت یعنی درست انجام دادن کار و پیمودن راه حق و راستی، و مهمترین چیزی که باید در آن، راهِ استقامت را پیمود استقامت قلب است بر توحید و معرفت و خشیت و بزرگداشت و محبت خداوند و استقامت در امید به او و دعا و توکل بر وی و روی گرداندن از همه به جز او؛ و اگر قلب راه استقامت را در پیش گیرد همه‏ی اعضای دیگر بدن بر طاعت خداوند مستقیم می‏گردند و در حدیث صحیح چینن آمده است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:

«بدانید که در بدن تکه گوشتی است که اگر صالح شد همه‏ی بدن صالح می‏گردد و اگر فاسد گردید همه‏ی بدن فاسد خواهد گردید، بدانید که این تکه گوشت، قلب است».

پس از قلب، مهم‏ترین عضو بدن که باید راه استقامت را در پیش گیرد، زبان است. در حدیثی که احمد و دیگران از انس رضی الله عنه روایت کرده‏اند رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم می‏‏فرماید:

«ایمان بنده پایدار نخواهد گردید تا آنکه قلب وی پایدار شود و قلب وی پایدار نخواهد شد تا آنکه زبان وی راه استقامت در پی گیرد».

و همچنین در حدیثی دیگر آمده است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «هنگامی که فرزند آدم صبح می‏کند همه‏ی اعضای بدن ملتمسانه روی به زبان آورده و می‏گویند: از خداوند بترس که ما وابسته توایم... اگر استقامت پیشه ساختی ما نیز استقامت پیشه می‏سازیم و اگر کج رفتی ما نیز کج می‏رویم» [به روایت ترمذی و دیگران].

ای مسلمانان: آنچه از بنده مطلوب است استقامت است که همان پایداری در راه است و اگر بر این توانایی نیافت باید بر میانه‏روی پایداری کند زیرا ترس از این است که وارد میدان افراط و تفریط گردد، و رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم می‏فرماید: «پایداری کنید و میانه‏روی نمایید و بدانید که هیچکس با عمل خود نجات نمی‏یابد». گفتند: حتی تو ای رسول خداوند؟ فرمود: «حتی من.. مگر آنکه خداوند با رحمت و فضلی از سوی خویش مرا در بر گیرد» [به روایت امام مسلم].

علما می‏گویند: این حدیث همه‏ی مقامات دین را که استقامت و پایداری و درستی نیت و سخن و کردار است در خود جمع کرده است. در جایی دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بیان می‏فرماید که به جای آوردن استقامت بطور کامل، امری است که مردم توانایی آن را ندارند. ایشان می‏فرمایند:

«استقامت بورزید اگر چه قدرت انجام کامل آن را ندارید و بدانید که بهترین اعمال شما نماز است و جز شخص مسلمان کسی بر وضو مداومت نمی‏ورزد». و در روایت امام احمد چنین آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «پایداری کرده و میانه‏روی نمایید...».

زیرا پایداری حقیقت استقامت است که همان درست ساختن سخنان و اعمال و نیت‏هاست و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم علی رضی الله عنه را امر نمود که از خداوند پایداری در درست انجام دادن کارها و هدایت، را بخواهد. [به روایت مسلم و دیگران].

مقاربت نیز یعنی اینکه انسان اگر از انجام کامل هدفش ناتوان ماند هر آنچه را که به هدفش نزدیک است انجام دهد. همچنین در حدیث «حَکَم بن حزن کلبی» آمده است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «ای مردم... شما نخواهید توانست همه‏‏ی آنچه را که من به شما امر می‏کنم [بطور کامل] انجام دهید اما در انجام آن تلاش کرده و تا می‏توانید به آن نزدیک شوید».

و در حدیث عبدالله بن عمرو بن عاص رضی الله عنهما آمده که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «همانا انسان مسلمانی که پایدار است و در امور میانه‏روی می‏کند، درجه‏ی روزه‏دار شب زنده‏دار را با اخلاق نیکو و طبع بزرگوارش به دست می‏آورد» [به روایت امام احمد].

آری ای بندگان خداوند. کلمه‏‏ی «استقامت» معانی بزرگی چون «تلاش در حد توان» و پایبندی به سنت و پی گرفتن راه میانه و معتدل را در خود دارد. بیایید این آیات بینات را در کتاب خداوند مورد تامل قرار دهیم. خداوند متعال پیامبرش را چنین مورد خطاب قرار داده و می‏فرماید:

﴿فَٱسۡتَقِمۡ كَمَآ أُمِرۡتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطۡغَوۡاْۚ...﴾ [هود: ١١٢].

«پس همان گونه كه دستور يافته‏اى ايستادگى كن و هركه با تو توبه كرده [نيز چنين كند] و طغيان مكنيد».

پس استقامت، در برابر طغیان و سرکشی قرار دارد؛ و طغیان و سرکشی اصلِ همه‏ی مفاسد می‏باشد و اینگونه است که این آیه جامع تمام آنچه برای به دست آوردن منافع و جلوگیری از مفاسد لازم است می‏باشد.

از حسن بصری نیز اینگونه نقل شده است که فرمود: «خداوند دین را بین دو «نه» قرار داده است: طغیان و سرکشی نکنید، سازش و مداهنه نکنید».

اما در آیه‏ی دیگر خداوند می‏فرماید:

﴿فَلِذَٰلِكَ فَٱدۡعُۖ وَٱسۡتَقِمۡ كَمَآ أُمِرۡتَۖ وَلَا تَتَّبِعۡ أَهۡوَآءَهُمۡۖ...﴾ [الشورى: ١٥].

«بنابراين به دعوت پرداز و همان گونه كه مامورى ايستادگى كن و از هوس‌هاى آنان پيروى مكن».

همانطور که می‏بینید خداوند متعال در این آیه پیروی از هوا و هوس را در برابر استقامت قرار داده است. همچنین در آیه‏‏ی دیگر می‏فرماید:

﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَٱسۡتَقِيمُوٓاْ إِلَيۡهِ وَٱسۡتَغۡفِرُوهُۗ ...﴾ [فصلت: ٦].

«بگو من بشرى چون شمايم جز اينكه به من وحى مى‏شود كه خداى شما خدايى يگانه است پس مستقيما به سوى او بشتابيد و از او آمرزش بخواهيد».

که خداوند در این آیه استقامت را به همراه استغفار ذکر کرده است تا آنکه یادآوری کند که در راه استقامت حتما تقصیر رخ خواهد داد و ابن عباس رضی الله عنهما د مورد این آیه که خداوند می‏فرماید: ﴿فَٱسۡتَقِمۡ كَمَآ أُمِرۡتَ...﴾ [هود: ١١٢]. «آنگونه که امر شده‏ای استقامت بورز» می‌گوید: «آیه‏ای سخت‏تر از این آیه بر پیامبر نازل نشده است». برای همین وقتی صحابه به رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم گفتند که ای رسول خدا پیری چه زود سراغ شما آمده است. رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «سوره‏ی هود و خواهرانش مرا پیر ساختند».

در پایان ای بندگان خداوند بدانید که بزرگ‌ترین بزرگواری‏ها پایداری و استقامت است و استقامت نشانه‏ی یقین و راه مخلصان است...

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا ٱللَّهُ ثُمَّ ٱسۡتَقَٰمُواْ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ١٣ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِ خَٰلِدِينَ فِيهَا جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٤﴾ [الأحقاف: ١٣-١٤].

«محققا كسانى كه گفتند پروردگار ما الله است ‏سپس ايستادگى كردند ترسی بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد (١٣) ايشان اهل بهشتند كه به پاداش آنچه انجام مى‏دادند جاودانه در آن مى‏مانند».

خداوند من و شما را با قرآن بزرگ و روش پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم سود رساند. این را گفته و از خداوند برای خود و شما و دیگر مسلمانان از هر گناهی آمرزش می‏خواهم. پس از او آمرزش بخواهید که او غفور و رحیم است.