خطبه‌ی اول:
ستایش مخصوص خداوندی است که توبه پذیر و مهربان است، شکیبا است و دانا، پروردگارم را ستایش می‌گویم و برای فضل فراگیرش او را شکر می‌گویم و گواهی می‌دهم که معبودی حقیقی نیست جز الله که والا و بزرگ است، و گواهی می‌دهم که پیامبر و سرور ما محمد، بنده، او و فرستاده شده از سوی او و موصوف به همة مکارم اخلاق است. خداوندا بر بنده و پیامبرت محمد و بر اهل و بیت و یارانش درود و سلام و برکت ارزانی دار.
اما بعد:
ای مسلمانان تقوای الله را آنگونه که شایستة اوست پیشه سازید که تقوای خداوند توشة هر سختی و دژ استواری است که هرکه به آن وارد شود در امان است و محافظی است از عذاب خداوند.
و بدانید که پروردگار بنی‌آدم را جایز الخطا آفریده است که در معرض تقصیر و کوتاهی در واجبات قرار دارند. برای همین است که پاداش نیکی‌های آن‌ها را چند برابر قرار داده است اما جزای بدی‌ها را اینگونه نکرده است. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿مَن جَآءَ بِٱلۡحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشۡرُ أَمۡثَالِهَاۖ وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجۡزَىٰٓ إِلَّا مِثۡلَهَا وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ ١٦٠﴾ [الأنعام: ١٦٠].
«هركس كار نيكى بياورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت و هركس كار بدى بياورد جز مانند آن جزا نيابد و بر آنان ستم نرود».
همچنین از ابن عباس ـ رضی الله عنهما ـ روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمودند: «خداوند نیکی‌ها و بدی‌ها را نوشته است، پس هرکه قصد انجام کار نیک داشته باشد اما آن را انجام ندهد خداوند نزد خود برای وی یک نیکی کامل می‌نویسد اما اگر آن را انجام دهد برای او نزد خود ده نیکی تا هفتصد نیکی تا چندین برابر پاداش می‌نویسد؛ و اگر قصد انجام کار بدی داشته باشد و آن را انجام ندهد برای وی یک نیکی کامل می‌نویسد، پس اگر آن را انجام دهد خداوند برای وی یک بدی ثبت می‌کند» [به روایت بخاری].
خداوند برای به دست آوردن نیکی‌ها راه‌های گوناگونی قرار داده و فرائض را پاک کنندة گناهان و بالا برندة درجات گردانده است؛ از ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ از رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ روایت است که فرمودند: «نمازهای پنچگانه و جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان پاک کننده‌ی گناهانی هستند که میانشان اتفاق افتاده است در صورتی که انسان از کبائر دوری کند» [به روایت مسلم].
و از عبدالله بن عمرو بن عاص ـ رضی الله عنهما ـ روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمودند: «چهل خصلت است که بالاترین آن به امانت دادن گوسفند ماده برای سود بردن از شیر و پشم آن است؛ کسی نیست که به هدف به دست آوردن اجر و با درست دانستن وعده‌ی خداوند آن‌ها را انجام دهد مگر آنکه خداوند به سبب آن وی را وارد بهشت خواهد کرد» [به روایت بخاری].
از ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ از رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ روایت است که فرمودند: «ایمان هفتاد و چند شعبه ـ یا شصت و چند ـ شعبه دارد که بهترین آن گفتن لا إله إلا الله، و پایین‌ترین آن برداشتن اذیت و آزار از راه است و حیا نیز شعبه‌ای از ایمان است» [به روایت بخاری و مسلم].
از ابوذر ـ رضی الله عنه ـ نیز روایت است که گفت: گفتم ای رسول خداوند! چه کاری بهتر است؟ فرمود: «ایمان به الله و جهاد در راه او» گفتم: آزاد کردن چه برده‌ای بهتر است؟ فرمود: «آنکه نزد صاحبانش بهتر است و قیمت آن گرانتر» فرمودم: «اگر نتوانستم این را انجام دهم؟» فرمود: «کارگری را کمک می‌کنی یا برای ناتوانی کاری انجام می‌دهی» گفتم: ای رسول خداوند! اگر از انجام دادن برخی کارها ناتوان بودم چه؟ فرمود: «شر خود را از مردم دور می‌داری که این صدقه‌ای است از خودت برای خودت!» [به روایت بخاری و مسلم].
همچنین از ابوذر ـ رضی الله عنه ـ روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمودند: «هیچ کار نیکی را ناچیز مشمار حتی اگر [این باشد که] با برادرت با چهره‌ای گشاده روبرو شوی» [به روایت مسلم].
و از انس ـ رضی الله عنه ـ روایت است که رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمودند: «خداوند از بنده خشنود می‌شود که اگر غذایی خورد یا چیزی نوشید او را برای آن حمد گوید» [به روایت مسلم].
همانطور که شریعت راه‌های خیر بسیاری قرار داده و اسباب گوناگونی را برای به دست آوردن نیکی‌ها گذاشته است، همانگونه نیز راه‌های بدی و گناه را بسته و وسائلی را که به گناه و حرام منتهی می‌شود مسدود نموده تا کفة ترازوی نیکی‌ها سنگین‌تر شود و کفة بدی و گناه سبک گردد و بنده به فلاح و رستگاری دست یابد. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿قُلۡ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ ٱلۡفَوَٰحِشَ مَا ظَهَرَ مِنۡهَا وَمَا بَطَنَ وَٱلۡإِثۡمَ وَٱلۡبَغۡيَ بِغَيۡرِ ٱلۡحَقِّ وَأَن تُشۡرِكُواْ بِٱللَّهِ مَا لَمۡ يُنَزِّلۡ بِهِۦ سُلۡطَٰنٗا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ٣٣﴾ [الأعراف: ٣٣].
«بگو پروردگار من فقط زشتكاری‌ها را چه آشكارش [باشد] و چه پنهان و گناه و ستم ناحق را حرام گردانيده است و [نيز] اينكه چيزى را شريک الله سازید كه دليلى بر [حقانيت] آن نازل نكرده و اينكه چيزى را كه نمىدانيد به الله نسبت دهيد».
و از ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ روایت است که گفت: شنیدم رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «آنچه شما را از آن نهی نمودم از آن دوری کنید و آنچه شما را بدان امر کردم تا آنجا که می‌توانید انجام دهید» [به روایت بخاری و مسلم].
و جامع همة نیک‌ها و سبب خوشبختی توبه و بازگشت به سوی خداوند متعال است. الله سبحانه و تعالی می‌فرماید: «ای مومنان همگی به سوی الله توبه کنید باشد که رستگار شوید» [النور: ٣١].
معنای توبه بازگشت به سوی خداوند و روی گرداندن از محرمات و گناهان و یا ترک واجبات و کوتاهی در مورد آنان، با صدق و پشیمانی از کردارهای گذشته است.
توبة نصوح باعث می‌شود خداوند کارهای نیکی را که بنده انجام داده حفظ نموده و گناهانی را که واقع شده‌اند پاک گرداند و از بلاها و عقوبت‌هایی که بنده به سبب گناهان خود مستحق آن شده بود جلوگیری نماید. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿فَلَوۡلَا كَانَتۡ قَرۡيَةٌ ءَامَنَتۡ فَنَفَعَهَآ إِيمَٰنُهَآ إِلَّا قَوۡمَ يُونُسَ لَمَّآ ءَامَنُواْ كَشَفۡنَا عَنۡهُمۡ عَذَابَ ٱلۡخِزۡيِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَمَتَّعۡنَٰهُمۡ إِلَىٰ حِينٖ ٩٨﴾ [يونس: ٩٨].
«چرا هيچ شهرى نبود كه [اهل آن] ايمان بياورد و ايمانش به حال آن سود بخشد مگر قوم يونس كه وقتى [در آخرين لحظه] ايمان آوردند عذاب رسوايى را در زندگى دنيا از آنان برطرف كرديم و تا چندى آنان را برخوردار ساختيم».
ابن جریر طبری در تفسیر این آیه سخن قتاده را روایت کرده است که می‌گوید: «مردم هیچ شهری از ایمان خود پس از آنکه کفر ورزیدند سود نبردند و رها نشدند مگر قوم یونس که هنگامی که پیامبرشان آنان را ترک کرد و گمان بردند که عذاب به آنان نزدیک شده است خداوند توبه را در قلب آنان انداخت پس خرقه پوشیدند و میان حیوانات و بچه‌هایشان جدایی انداختند و چهل شبانه روز به سوی خداوند تضرع کردند پس هنگامی که خداوند راستی درون و پشیمانی آنان از آنچه پیش از آن انجام داده بودند را دانست عذاب را از آنان برداشت..».
خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَأَنِ ٱسۡتَغۡفِرُواْ رَبَّكُمۡ ثُمَّ تُوبُوٓاْ إِلَيۡهِ يُمَتِّعۡكُم مَّتَٰعًا حَسَنًا إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى وَيُؤۡتِ كُلَّ ذِي فَضۡلٖ فَضۡلَهُۥۖ وَإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنِّيٓ أَخَافُ عَلَيۡكُمۡ عَذَابَ يَوۡمٖ كَبِيرٍ ٣﴾ [هود: ٣].
«و اينكه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد سپس به درگاه او توبه كنيد [تا اينكه] شما را با بهرهمندى نيكویی تا زمانى معين بهرهمند سازد و به هر انسان شايسته‌ای نعمتى از کرم خود عطا کند و اگر رویگردان شوید من از عذاب روزی بزرگ بر شما بيمناكم».
توبه برای همة مسلمانان واجب است، برای کسی که در گناه کبیره واقع شده است توبه واجب است تا آنکه مرگ ناگهانی او را در حالی که گناهکار است غافلگیر نکند. برای آنی که گرفتار گناهان صغیره است نیز توبه لازم است زیرا پافشاری بر گناهان صغیره خود جزو کبائر است. برای کسی که واجبات را انجام می‌دهد و از محرمات دوری می‌کند نیز توبه لازم است زیرا این اعمال نیز شروطی برای حفظ خود دارند و موانعی برای قبل آنان وجود دارد.
از أغَرّ بن یسار مُزنی ـ رضی الله عنه ـ روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمودند: «ای مردم! به سوی خداوند توبه کنید و از او آمرزش بخواهید که من در روز صد بار به سوی او توبه می‌کنم» [به روایت مسلم].
توبه دروازه‌ای بزرگ که از طریق آن نیکی‌های بسیاری که خداوند آن را دوست می‌دارد متحقق می‌شود زیرا اگر بنده برای هر گناهی که مرتکب می‌شود توبه‌ای انجام دهد نیکی‌هایش افزایش می‌یابد و بدی‌هایش کم می‌شود. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا ٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا ٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَئَِّاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ٧٠﴾ [الفرقان: ٦٨-٧٠].
«و كسانىاند كه با الله معبودى ديگر نمىخوانند و كسى را كه الله [خونش را] حرام كرده است جز به حق نمىكشند و زنا نمىكنند و هركس اين‌ها را انجام دهد سزايش را دريافتخواهد كرد (٦٨) براى او در روز قيامت عذاب دو چندان مىشود و پيوسته در آن خوار مىماند (٦٩) مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و كار شايسته كند پس الله بدي‌هايشان را به نيكی‌ها تبديل مىكند و الله همواره آمرزنده مهربان است».
ای مسلمانان:
وسعت رحمت خداوند و فضل بزرگ و شکیبایی و بخشش و کرمش را به یاد آورید، او که توبه‌ی توبه‌کنندگان را پذیرفته و از لغزش گناهکاران چشم‌پوشی نموده و بر ضعف انسان رحم کرده و او را برای توبهاش نیز پاداش داده است... از ابوموسی اشعری ـ رضی الله عنه ـ از رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ روایت است که فرمود: «خداوند دست خود را به شب می‌گستراند تا گناهکار روز توبه کند و دست خود را به روز می‌گستراند تا گناهکار شب توبه کند» [به روایت بخاری و مسلم].
توبه از بزرگ‌ترین عبادت‌ها و دوست‌داشتنی‌ترین آن‌ها نزد خداوند متعال است. هرکه به صفت توبه متصف گردد بی‌تردید رستگار شده است و در همة امورش موفق گردیده است:
﴿فَأَمَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَعَسَىٰٓ أَن يَكُونَ مِنَ ٱلۡمُفۡلِحِينَ ٦٧﴾ [القصص:٦٧].
«و اما كسى كه توبه كند و ايمان آورد و به كار شايسته پردازد اميد كه از رستگاران باشد».
برای بیان فضیلت توبه همین کافی است که پروردگار برای آن بسیار شاد می‌گردد؛ از انس ـ رضی الله عنه ـ روایت است که گفت: «خداوند برای توبه‌ی بنده‌اش بیشتر از یکی از شما شاد می‌شود که شترش را در حالی که بارهایش بر آن بوده در صحرای بی‌آب گم کرده و سپس آن را یافته باشد» [به روایت بخاری و مسلم].
توبه از صفات پیامبران ـ علیهم الصلاة والسلام ـ و مومنان است. خداوند متعال فرموده است:
﴿لَّقَد تَّابَ ٱللَّهُ عَلَى ٱلنَّبِيِّ وَٱلۡمُهَٰجِرِينَ وَٱلۡأَنصَارِ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ ٱلۡعُسۡرَةِ مِنۢ بَعۡدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٖ مِّنۡهُمۡ ثُمَّ تَابَ عَلَيۡهِمۡۚ إِنَّهُۥ بِهِمۡ رَءُوفٞ رَّحِيمٞ ١١٧﴾ [التوبة: ١١٧].
«به يقين الله بر پيامبر و مهاجران و انصار كه در آن ساعت دشوار از او پيروى كردند ببخشود بعد از آنكه چيزى نمانده بود كه دل‌هاى دست‌هاى از آنان منحرف شود باز برايشان ببخشود چرا كه او نسبت به آنان مهربان و رحيم است».
همچنین دربارة موسی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید:
﴿قَالَ سُبۡحَٰنَكَ تُبۡتُ إِلَيۡكَ وَأَنَا۠ أَوَّلُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ١٤٣﴾ [الأعراف: ١٤٣].
«گفت تو پاک و منزهی به سوی تو توبه کردم و من نخستین مومنانم».
و در مورد داوود ـ علیه السلام ـ می‌فرماید:
﴿وَٱذۡكُرۡ عَبۡدَنَا دَاوُۥدَ ذَا ٱلۡأَيۡدِۖ إِنَّهُۥٓ أَوَّابٌ ١٧﴾ [ص: ١٧].
«و داوود بنده ما را كه داراى امكانات [متعدد] بود به ياد آور آرى او بسيار بازگشتكننده [به سوى خدا] بود».
اواب کسی است که به بسیار توبه می‌کند.
خداوند متعال دربارة صفات مومنان می‌فرماید:
﴿ٱلتَّٰٓئِبُونَ ٱلۡعَٰبِدُونَ ٱلۡحَٰمِدُونَ ٱلسَّٰٓئِحُونَ ٱلرَّٰكِعُونَ ٱلسَّٰجِدُونَ ٱلۡأٓمِرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱلنَّاهُونَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَٱلۡحَٰفِظُونَ لِحُدُودِ ٱللَّهِۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ١١٢﴾ [التوبة: ١١٢].
«همان توبهكنندگان پرستندگان سپاسگزاران روزهداران ركوعكنندگان سجدهكنندگان وادارندگان به كارهاى پسنديده بازدارندگان از كارهاى ناپسند و پاسداران مقررات الله و مؤمنان را بشارت ده».
چه والاست صفت توبه که خداوند این صفات والای مومنان را با آن آغاز کرده است. توبه هم با اعضای بدن است و هم با قلب.
روزی که خداوند توبة بنده‌ای را می‌پذیرد بهترین روز زندگی اوست، و آن ساعتی که خداوند درِ توبه را برای بنده‌ای باز می‌کند و او را مورد رحمت خویش قرار می‌دهد بهترین لحظه‌های تمام روزگار است؛ زیرا او به سعادتی دست یافته که پس از آن هیچ بدبختی و ناکامی نیست. از کعب بن مالک ـ رضی الله عنه ـ در داستان توبهاش چنین آمده که: بر رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ سلام کردم و او در حالی که چهره‌اش از شادی می‌درخشید فرمود: «مژده باد تو را به بهترین روز زندگی‌ات از هنگامی که از مادر به دنیا آمده‌ای» [به روایت بخاری و مسلم].
مسلمانان در تجارب گذشته و سختی‌ها و محنت‌هایی که به آنان روی آورد به این نتیجه رسیدند که تنها راه نجات آنان توبه و بازگشت به سوی خداوند متعال و پایبندی به دین الله ـ سبحانه و تعالی است، دینی که تضمین کنندة هر خوبی و دور کنندة هر شری است.
بنابراین، توبه برای هر مسلمانی، از همة گناهان بزرگ و کوچک واجب است تا آنکه خداوند ما را در دنیا و آخرت مورد رحمت خود قرار دهد و بدی‌ها و مصیبت‌ها را از ما بردارد.
اهل علم می‌گویند: اگر گناه تنها بین بنده و خداوند باشد و حق مردم در آن نباشد شروط توبة از آن این است که دست از گناه بکشد و پشیمان شود و عزم کند که دیگر به آن باز نگردد. و اگر آن در حق مردم باشد لازم است به همراه این شروط حق آن فرد را نیز به او باز گرداند یا از او درخواست عفو کند و مورد بخشش او قرار گیرد.
توبه از همة گناهان واجب است، و اگر شخص از برخی گناهانش توبه کند توبهاش در مورد آن گناهان صحیح است و گناهانی که از آن‌ها توبه نکرده است باقی می‌مانند. پس ای مسلمانان به سوی خداوند توبه کنید و به سوی پروردگاری بزرگوار باز گردید. پروردگاری که نعمت‌های ظاهر و آشکارش را بر شما فرو فرستاده و هر چه خواستید به شما داده است و به شما فرصت عمر عطا کرده است و داستان‌های توبه‌کنندگانی را که خداوند بر آنان با توبة نصوح منت نهاده به یاد آورید. کسانی که پس از غرق شدن در دریای شهوات و شبهات ناگهان پرده از چشمانشان کنار رفت و قلب‌هایشان بیدار شد و درونشان روشن، و خداوند آنان را از غفلت بیدار کرد و از تاریکی‌های گمراهی بیرون آورد و از نو متولد شدند...
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ تَوۡبَةٗ نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمۡ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمۡ سَئَِّاتِكُمۡ وَيُدۡخِلَكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ يَوۡمَ لَا يُخۡزِي ٱللَّهُ ٱلنَّبِيَّ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مَعَهُۥۖ نُورُهُمۡ يَسۡعَىٰ بَيۡنَ أَيۡدِيهِمۡ وَبِأَيۡمَٰنِهِمۡ يَقُولُونَ رَبَّنَآ أَتۡمِمۡ لَنَا نُورَنَا وَٱغۡفِرۡ لَنَآۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ٨﴾ [التحريم: ٨].
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد به درگاه الله توبهاى راستين كنيد اميد است كه پروردگارتان بدی‌هايتان را از شما بزدايد و شما را به باغ‌هايی كه از زير [درختان] آن جويبارها روان است درآورد در آن روز الله پيامبر [خود] و كسانى را كه با او ايمان آورده بودند خوار نمىگرداند نورشان از پيشاپيش آنان و سمت راستشان روان است مىگويند پروردگارا نور ما را براى ما كامل گردان و بر ما ببخشاى كه تو بر هر چيز توانايى».
خداوند به واسطة قرآن بزرگ من و شما را مورد برکت قرار دهد و با آیات و ذکر حکیم و سنت سیدالمرسَلین سود رسانَد. این سخن خویش را گفته و برای خود و شما و همة مسلمانان از خداوند بزرگ آمرزش می‌خواهم پس از او آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده و مهربان است.