خطبه‌ی اول:
ستایش ویژه‌ی الله است؛ او را ستایش گفته و از او یاری جسته و آمرزش می‌خواهیم و از بدی‌های نفس خود و کارهای ناشایستمان به او پناه می‌بریم. الله هرکه را هدایت کند او گمراه‌گری نخواهد داشت و هرکه را گمراه سازد او هدایت‌گری نخواهد یافت، و گواهی می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله که واحد و بی‌شریک است و گواهی می‌دهم که محمد، بنده و پیامبر اوست. درود و سلامِ بسیارِ خداوند بر وی و بر اهل بیت و یاران او باد.
اما بعد، ای مسلمانان:
الله ـ جَلَّ و عَلا ـ دارای نام‌های نیک و مُتَّصِف به صفات والا است، و او ـ سبحانَه و تعالی‌ٰ ـ مقتضیات این صفات و نمود یافتن آن را در بندگانش دوست دارد. کارهای خداوند اما در اوج کمال است، برای همین بندگانش را آفرید و آفرینش‌اش در اوج دقت و زیبایی است:
﴿صُنۡعَ ٱللَّهِ ٱلَّذِيٓ أَتۡقَنَ كُلَّ شَيۡءٍۚ﴾ [النمل: ٨٨].
«[این] صنع الله است که همه چیز را در کمال استواری [و دقت] پدید آورد».
کتاب‌اش را نازل ساخت و الفاظش را محکم گرداند و معانی‌اش را به روشنی بیان نمود:
﴿كِتَٰبٌ أُحۡكِمَتۡ ءَايَٰتُهُۥ ثُمَّ فُصِّلَتۡ مِن لَّدُنۡ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ١﴾ [هود: ١].
«کتابی است که آیات آن استحکام یافته سپس از جانب حکیمی آگاه، به روشنی بیان شده است».
خداوند متعال «محسن» است و بندگان خود را به احسان و نیکوکاری امر نموده و فرموده است:
﴿وَأَحۡسِنُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ ١٩٥﴾ [البقرة: ١٩٥].
«و نیکی پیشه سازید. همانا الله نیکوکاران را دوست دارد».
امام بَغَوی ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «یعنی: کارها و اخلاقتان را نیکو کنید».
نیک گرداندن کارها بر همه‌ی بندگان واجب است. پیامبر ما ـ علیه الصلاة والسلام ـ می‌فرماید: «خداوند، احسان (یعنی نیک انجام دادن کارها) را بر همه چیز واجب گردانده است» [به روایت امام مسلم].
ابن رجب حنبلی ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «یعنی احسان را بر هر مخلوقی واجب نموده است».
پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ کسی را که کار نیک انجام دهد مورد ستایش قرار داده و فرموده است: «بهترین مردم کسی است که عمرش به درازا کشد و عمل نیک انجام دهد» [به روایت ترمذی].
کار پیامبران نیز در اوج زیبایی و دقت و دلسوزی بود. برای مثال، نوح ـ علیه السلام ـ قوم خود را شب و روز و در پنهان و آشکار به مدت نهصد و پنجاه سال به سوی خداوند دعوت کرد.
همچنین خداوند، ابراهیم را اینگونه ستوده است که:
﴿وَإِبۡرَٰهِيمَ ٱلَّذِي وَفَّىٰٓ ٣٧﴾ [النجم: ٣٧].
«و ابراهیم که وفا کرد».
قَتاده ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «یعنی در طاعت خداوندی وفا کرد و رسالت او را به بندگانش رساند».
زندگی پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ نمونه‌ای کامل از نیکی و احسان بود؛ برای همین خداوند متعال بندگانش را امر به پیروی از او نموده است:
﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ لِّمَن كَانَ يَرۡجُواْ ٱللَّهَ وَٱلۡيَوۡمَ ٱلۡأٓخِرَ وَذَكَرَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا ٢١﴾ [الأحزاب: ٢١].
«بی‌شک برای شما در [اقتدا] به رسول الله الگویی نیکو است؛ برای آن کس که به الله و روز آخرت امید دارد و الله را بسیار یاد می‌کند».
از فضل خداوند بر بندگان این است که طاعات پنداری و کرداری و گفتاری را برای آنان متنوع ساخته و بزرگ‌ترین پاداش را برای نیکوکاران قرار داده است، چنانکه می‌فرماید:
﴿هَلۡ جَزَآءُ ٱلۡإِحۡسَٰنِ إِلَّا ٱلۡإِحۡسَٰنُ ٦٠﴾ [الرحمن: ٦٠].
«آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟».
ابن کثیر ـ رحمه الله ـ در تفسیر این سخن خداوند متعال می‌گوید: «برای کسی که در دنیای نیکی پیشه گرفته است چه پاداشی خواهد بود مگر نیکی در آخرت؟».
اگر اعتقاد بنده نیک باشد اجر او نیز چند برابر خواهد شد. رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «اگر کسی از شما اسلامش را نیکو سازد برای هر کار نیکی که انجام دهد ده برابر اجرِ آن تا هفتصد برابر، نوشته می‌شود و هر گناهی که انجام دهد، یک گناه برای او نوشته خواهد شد» [متفق علیه].
و هر کس کلمه‌ی توحید را از روی یقین به زبان آورد و از روی صدق و اخلاص به مقتضای آن عمل کند و از باطل‌کننده‌های آن دوری نماید خداوند چهره‌اش را از آتش دور می‌سازد. رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «خداوند کسی را که برای به دست آوردن رضایتش لا إله إلا الله بگوید، بر آتش حرام گردانده است» [متفق علیه].
و اگر بنده منزلت توکل را محقق گرداند و همه‌ی کارهایش را به خداوند بسپارد، خداوند او را بدون حساب و عذاب وارد بهشت خواهد کرد، چنانکه پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ درباره‌ی اینان می‌فرماید: «آنان کسانی هستند که از دیگران تقاضای رُقیه نمی‌کنند، و چیزی را نحس نمی‌دانند، و داغ نمی‌کنند و بر پروردگارشان توکل می‌کنند» [متفق علیه].
کامل‌ترین مراتب دین‌داری، مرتبه‌ی احسان است؛ زیرا احسان در بر دارنده‌ی صدق و راستیِ ظاهری و باطنی است؛ رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ در بیان احسان می‌فرماید: «[احسان این است] که خداوند را عبادت کنی گویی او را می‌بینی، و اگر او را نمی‌بینی، [حداقل گویی] او تو را می‌بیند» [به روایت امام مسلم].
اگر انسان مسلمان عبادتش را در کمال زیبایی و دقت انجام دهد اجری بسیار می‌گیرد، برای مثال پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «هر کس که وضو گیرد و وضویش را کامل سازد سپس بگوید: «أشهدُ أن لا إله إلا الله وَأنَّ محمدًا عَبدُهُ وَرَسولُه»؛ هر هشت در بهشت برایش گشوده می‌شود که از هر کدام بخواهد به آن وارد شود» [به روایت امام مسلم].
بلند کردن صدا برای اذان نیز مستحب است، «زیرا صدای [اذان] او را جن و انس و هر چیز دیگری نمی‌شنود مگر آنکه در روز قیامت به سود او گواهی می‌دهند» [به روایت امام بخاری].
و اگر مؤذن در پایان اذانش بگوید: «لا إله إلا الله» «هر کس که صدای او را می‌شنود در پاسخ او از ته قلب بگوید: لا إله إلا الله، وارد بهشت می‌شود» [به روایت امام مسلم].
همچنین «راست گرداندن صف [نماز] از نیکی و زیبایی نماز است» [متفق علیه] و «بهترین صف مردان [در نماز] اولین صف است» و از جمله کسانی که خداوند آنان را [در قیامت] زیر سایه‌ی خود قرار می‌دهد «مردی است که قلبش وابسته‌ی مسجد است» [متفق علیه].
پاداش نیکی در نماز، پی در پی است؛ «مسلمانی نیست که وقت نماز فرض‌اش فرا می‌رسد و به نیکی وضو می‌گیرد و خشوع و رکوع آن را به خوبی انجام می‌دهد مگر آنکه کفاره‌ی گناهان گذشته‌اش خواهد بود اگر مرتکب گناه کبیره نشده باشد، و این [ویژگی] همیشگی است» [به روایت مسلم].
امام نووی ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «تکفیر گناهان به سبب نماز، در همه‌ی زمان‌ها ادامه دارد و مختص زمان خاصی نیست».
همچنین «هر کس به نیکی وضو گیرد، سپس به نماز جمعه آید و به خوبی [به خطبه] گوش فرا دهد، [گناهان] میان این جمعه تا جمعه‌ی دیگر او، به اضافه‌ی سه روز دیگر، آمرزیده می‌شود» [به روایت امام مسلم نیشابوری].
و «دو رکعت [قبلیه‌ی] صبح از دنیا و هر چه در آن است، بهتر است» [به روایت امام مسلم].
و «نماز انسان در خانه‌اش بهتر از نماز او در مسجد است مگر نماز فرض، و بهترین نماز پس از نماز فرض، نماز شب است» [به روایت مسلم].
حتی مردگان نیز در نیکی کردن به آنان حقی دارند، چنانکه رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «اگر کسی از شما برادرش را کفن نمود، او را به نیکی کفن کند» [به روایت امام مسلم].
و درباره‌ی چگونگی کندن قبر برای میت می‌فرماید: «حفر کنید و آن را عمیق نمایید و این کار را به نیکی انجام دهید» [به روایت نسائی].
بخشش و صدقات نیز در اجر و پاداش برابر نیستند، مثلا بهترین صدقه «این است که در حالی که در سلامت به سر می‌بری و به مال دنیا علاقمند و حریص هستی صدقه دهی». همینطور مخفی کردن آن بهتر از آشکار نمودن آن است، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَإِن تُخۡفُوهَا وَتُؤۡتُوهَا ٱلۡفُقَرَآءَ فَهُوَ خَيۡرٞ لَّكُمۡۚ﴾ [البقرة: ٢٧١].
«و اگر آن را پنهان سازید و به فقرا دهید این برای شما بهتر است».
و از جمله هفت گروهی که خداوند در قیامت، آنان را در زیر سایه‌ی خود قرار خواهد داد «کسی است که صدقه‌ای داد و آن را [چنان] مخفی ساخت که حتی دست چپش از آنچه دست راستش انجام داد خبردار نشد» [متفق علیه].
همینطور روزه و اجر روزه‌داران دارای درجات متفاوتی است؛ مثلا «هر کس رمضان را از روی ایمان و احتسابِ پاداش، روزه گیرد گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود» و «محبوب‌ترین روزه‌داران نزد خداوند میانه‌روترین آنان در افطار است، و محبوب‌ترین روزه‌ی مستحب، روزه‌ی داوود ـ علیه السلام ـ است که یک روز روزه می‌گرفت و یک روز افطار می‌کرد» و «بهترین روزه بعد از روزه‌ی رمضان، [روزه‌ی] ماه خدا، محرم است».
و «حج مبرور پاداشی ندارد، مگر بهشت» [حج مبرور حجی است که با گناهی آلوده نشده باشد].
گرامی‌ترین دانش‌ها نیز، دانش شریعت است. چنانکه خداوند ـ سبحانه و تعالی ـ می‌فرماید:
﴿يَرۡفَعِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡعِلۡمَ دَرَجَٰتٖۚ﴾ [المجادلة: ١١].
«الله کسانی از شما را که ایمان آورده‌اند و کسانی که اهل علم‌اند [بر حسب] درجات، بلند گرداند».
آسان‌ترین راه برای رسیدن به بهشت، پیمودن راه علم است. پیامبر خدا ـ علیه الصلاة والسلام ـ می‌فرماید: «هر کس راهی بپیماید که در آن در پی علمی باشد، خداوند به واسطه‌ی آن برایش راهی به سوی بهشت آسان خواهد کرد» [به روایت ترمذی].
بهترین اهل علم کسانی هستند که با حفظ و فهم و عمل، در علمِ خود راسخ‌اند. ترمذی ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «برتری اهل علم بر یکدیگر براساس حفظ و دقت علمی است».
بهترین دانش‌آموزان نیز کسانی‌اند که قرآن را آموخته و آن را به دیگران می‌آموزند، و پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ برای کسی که حدیثی را حفظ کند و آن را به مردم برساند چنین دعا کرده است: «خداوند چهره‌ی کسی را بشاش گرداند که از ما حدیثی بشنود و آن را همانطور که شنیده است به دیگران برساند؛ زیرا چه بسا کسی که حدیثی به او رسیده است آن را بهتر از کسی درک کند که خود آن را [مستقیما] شنیده باشد» [به روایت ابن حِبّان].
و «در هنگام فتنه، آنکه نشسته است بهتر از کسی است که ایستاده است» [متفق علیه] و «عبادت هنگام وقوع فتنه‌ها مانند هجرت به سوی پیامبر [صلی الله علیه وسلم] است» [به روایت مسلم].
بالاترین منازل صبر نیز صبری است که از روی خشنودی باشد نه با نارضایتی و جَزَع و فَزَع.
راست‌ترین سخن، کتاب خداوند است و آنکه در قرآن ماهر است با فرشتگان بزرگوارِ نیک همراه است، و آنکه در قرائت قرآن ماهرتر است امام دیگران می‌شود و رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ کشته شدگان در نبرد احد را دو نفر، دو نفر در قبر می‌گذاشت سپس می‌فرمود: «کدام یک قرآن بیشتری از حفظ دارد؟» و هنگامی که یکی از آن دو را نشان می‌دادند وی را زودتر در لَحْد می‌گذاشت [به روایت امام بخاری].
بهترین چیزی که بر زبان جاری می‌شود، یاد خداوند متعال است و «محبوب‌ترین سخن نزد خداوند متعال: سبحان الله، و الحمدلله، و لا إله إلا الله، و الله اکبر است» [به روایت مسلم نیشابوری].
و هیچ سخنی بهتر از سخن کسی نیست که براساس بصیرت و آگاهی به سوی خداوند دعوت می‌دهد، چنانکه خداوند ـ جَلَّ و عَلا ـ می‌فرماید:
﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ قَوۡلٗا مِّمَّن دَعَآ إِلَى ٱللَّهِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ ٱلۡمُسۡلِمِينَ ٣٣﴾ [فصلت: ٣٣].
«چه کس خوش‌گفتارتر از کسی است که به سوی الله دعوت کند و کار نیک انجام دهد و بگوید من از مسلمانانم».
دعا، همان عبادت است و مسلمان سعی می‌کند دعایی جامع کند؛ رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «اگر از خداوند چیزی خواستید، از او فردوس را بخواهید زیرا آن در میانه‌ی بهشت و بالاترین آن است؛ آن را به من نشان دادند که عرش رحمن بر آن بود و رودهای بهشت از آن سرچشمه می‌گیرند» [به روایت بخاری].
و «در روز جمعه وقتی است که بنده‌ای مسلمان در آن هنگام نماز نمی‌گزارد و از خداوند چیزی نمی‌خواهد مگر آنکه آن را به وی عطا می‌کند» [به روایت امام بخاری].
و دعای یک‌سومِ آخرِ شب رد نمی‌شود.
مومن قوی نیز نزد خداوند محبوب‌تر و بهتر از مومن ضعیف است و رفتار با مردم با اخلاق نیک عبادتی است که بنده به واسطه‌ی آن به بالاترین منازل دست خواهد یافت. رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «من متعهد خانه‌ای در بالای بهشت‌ام برای کسی که اخلاق‌اش نیک باشد» [به روایت ابوداوود].
و بهترین پاسخ برای سلام، کامل‌ترین آن است:
﴿وَإِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٖ فَحَيُّواْ بِأَحۡسَنَ مِنۡهَآ أَوۡ رُدُّوهَآۗ﴾ [النساء: ٨٦].
«و چون به شما درود گفته شد، شما بهتر از آن یا همانند آن درود گویید».
و «هر کس در پاسخ کسی که به او نیکی کرده است بگوید: جَزاک اللهُ خَیرا در ثنای بر او مبالغه کرده است» [به روایت ترمذی].
شریعت همچنین میان ویژگی‌های مردم برتری‌هایی قرار داده است، مثلا «بهترین متاع دنیا زن نیکوکار است» [به روایت مسلم] و بهترین همسران آنانی هستند که صالح‌ترند، چنانکه رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ توصیه نموده است: «آنکه دین‌دار است را انتخاب کن..» [متفق علیه].
سودمندترین فرزند برای پدر و مادر، فرزند صالحی است که پس از درگذشت آنان برایشان دعا کند. رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «... یا فرزند صالحی که برایش دعا کند» [به روایت مسلم].
و «هر کس با داشتن دختران آزمایش شد و در حق آنان نیکی نمود آن‌ها برایش پرده‌ای خواهند شد در برابر آتش جهنم» [متفق علیه].
محبوب‌ترین نام‌ها نزد خداوند، عبدالله و عبدالرحمن است، و بهترین کارگزار آن است که قوی و امین باشد.
رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ بهترین خوش‌بویی و بهترین آب را معرفی کرده است چنانکه می‌فرماید: «بهترین خوش‌بویی، مُشک است» [به روایت بخاری] و سرور آب‌ها، آب زمزم است. رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «آن [آبی است] مبارک و سیر کنده است» [به روایت مسلم].
همچنین دین ما زمان‌هایی را برتری داده است تا مردم در این اوقات برای انجام طاعات از همدیگر سبقت جویند، برای نمونه، بهترین روزی که خورشید بر آن طلوع کرده است، روز جمعه است، و بزرگ‌ترین روزها نزد خداوند روز قربانی است، و شب قدر برتر از هزار ماه است و بهترین اوقاتِ هر شب، یک‌سومِ آخر هر شب است و بهترین ماه‌ها ماه رمضان است، و برای سحرخیزانِ این امت برکت نهاده شده است.
مکان‌ها نیز بر همدیگر برتری دارند؛ بهترین جاها نزد خداوند مساجد است و بهترین مساجد مسجدالحرام، سپس مسجد پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ و سپس مسجدالاقصی است و مجالس علم، باغی از باغ‌های بهشت‌اند.
سلف و پیشینیان این امت نیز براساس این اصل عظیم یعنی زیبا انجام دادن کارها و اخلاص در انجام آن، عمل می‌کردند. امام بخاری ـ رحمه الله ـ صحیح خود را ظرف شانزده سال جمع‌آوری کرد و حدیثی در آن قرار نمی‌داد مگر آنکه برای خداوند دو رکعت نماز به جای می‌آورد و می‌گفت: «این کتاب را حجتی میان خود و خداوند قرار داده‌ام».
اما بعد، ای مسلمانان:
اسلام یعنی نیک انجام دادن عبادت و رفتار نیک با مردم، و مسلمان با مخلص گرداندن نیت خود برای خداوند اگر فرصت انجام کار نیکی یافت آن را انجام می‌دهد، حتی اگر به ظاهر کوچک باشد و اگر در آن کار برتری خاصی باشد به سوی آن سبقت می‌جوید و اگر بد باشد از آن دوری می‌گزیند. مومنان چیزی را خواهان‌اند که والاترین پاداش را نزد خداوند دارا باشد. روزی رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ از درهای بهشت نام برد؛ ابوبکر صدیق ـ رضی الله عنه ـ فرمود: پدر و مادرم فدایت ای رسول خداوند! کسی که از [یکی از] آن درها فراخوانده شود دیگر نیازی به خوانده شدن از دیگر درها دارد؟ آیا کسی از همه‌ی آن درها فرا خوانده می‌شود؟ فرمود: «آری؛ و امیدوارم تو از آن‌ها باشی» [متفق علیه].
انسان‌های بزرگ در پی امور والا هستند و نسبت به خداوند گمان نیک دارند.
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
﴿وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩٧﴾ [البقرة: ١٩٧].
«و توشه برگیرید که همانا بهترین توشه تقوا است، و ای خردمندان از من پروا دارید».
خداوند برای من و شما در قرآن عظیم برکت نهد و با آیات و ذکر حکیم سود رساند. این سخن را گفته و برای خود و شما و دیگر مسلمانان از خداوند متعال از هر گناهی آمرزش می‌خواهم.