خطبه‌ی دوم:
ستایش ویژة خداوند است، آنکه هر چه اراده کند انجام می‌دهد. او را می‌ستایم که هر چه بخواهد می‌آفریند و هر چه بخواهد انجام می‌دهد و گواهی می‌دهم که معبودی به حق جز الله واحد و بی‌شریک نیست و گواهی می‌دهم که پیامبر ما محمد، بندة الله و پیامرسان او و صاحب اخلاق والا و منهج استوار است، خداوندا بر بنده و پیامبرت محمد و بر اهل بیت و یاران وی درود و سلام فرست.
اما بعد، ای بندگان خداوند:
نقص و اشتباه و تقصیر خصوصیاتی هستند که از انسان جدا شدنی نیستند و کسی از آن‌ها در امان نمی‌ماند مگر آنکه خداوند او را حفظ نماید، برای همین خداوند متعال مردم را به توبه امر نموده و فرموده است:
﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ ٣١﴾ [النور: ٣١].
«و ای مومنان همگی به سوی الله توبه کنید باشد که رستگار شوید».
توبه از بزرگ‌ترین اسباب تزکیة درون و اصلاح قلب است. زیرا عبادت توبه ـ چنانکه ابن قیم رحمه الله می‌گوید ـ «از محبوب‌ترین عبادت‌ها نزد خداوند و گرامی‌ترین آن‌هاست. زیرا او ـ سبحانه و تعالی ـ توبه کنندگان را دوست دارد و اگر توبه نزد او اینگونه محبوب نبود، بهترین بندگانش را مبتلای گناه نمی‌ساخت و به سبب دوست داشتن توبه است که او بنده‌اش را مبتلای گناه می‌کند تا محبت خداوندی در پی توبه نصیب بنده شود.
توبه نزد خداوند متعال دارای منزلت و جایگاهی است که دیگر طاعات و عبادات از آن برخوردار نیستند، برای همین است که او ـ سبحانه و تعالی ـ در پی توبة بنده‌اش چنان شاد می‌شود که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ برای نشان دادن آن چنین مثال زده است: به مانند شادی کسی که پس از گم کردن وسیلة سواری‌اش که همة آذوقه‌اش بر آن بود، در بیابان بی‌آب و علف، آن را بیابد، آن هم هنگامی که از پیدا کردن آن مایوس شده بود. و خداوند از هیچ طاعتی اینگونه شاد نمی‌شود.
مشخص است که چنین شادی عظیمی از سوی خداوند تاثیر فراوانی در حال توبه‌کننده و قلب او خواهد داشت و این یکی از اسرار مقدر ساختن گناهان بر بندگان است. زیرا بنده به واسطة توبه به درجة محبت خداوندی دست می‌یابد و محبوب او می‌شود زیرا خداوند توبه کنندگان را بسیار دوست دارد، چون در عبادت توبه آن اندازه فروتنی و خضوع در برابر خداوند وجود دارد که باعث می‌شود خداوند این عبادت را بسیار بیشتر از بسیاری دیگر از اعمال ظاهر هرچند ظاهرا بزرگ‌تر باشند، دوست بدارد، زیرا فروتنی و ذلت و خشوع در برابر خداوند روح عبادت و مغز آن است و توبه‌کار کامل‌تر از دیگران به این مراتب دست می‌یابد زیرا او همانند کسانی که گناه نکرده‌اند به خداوند نیازمند است و بندگی و محبت او را دارد اما بیش از آنان دچار دل‌شکستگی در برابر خداوند است.
برای همین است که نزدیک‌ترین حالت بنده به خداوند هنگامی است که در سجده است، زیرا سجده جایگاه ذلت و شکستگی در برابر پروردگار است، و گاه ممکن است گناه برای بنده سودمندتر از بسیاری از عبادات باشد، اگر در پی آن توبه رخ دهد، و این معنای سخن یکی از سلف است که می‌گوید: «ممکن است بنده گناهی انجام دهد و به واسطة همان گناه وارد بهشت گردد، و ممکن است به سبب طاعتی وارد آتش شود» گفتند: چگونه چنین چیزی ممکن است؟ گفت: «بنده گناهی انجام می‌دهد و آنچنان این گناه در همه حال روبروی اوست که باعث فروتنی در برابر خداوند و توبه و استغفار و پشیمانی او می‌شود و همین در پایان باعث نجات او می‌شود، و از سوی دیگر، ممکن است کار نیکی انجام دهد و همچنان این کار نیک را در همه حال روبروی خود ببیند و هر گاه به یاد آن بیفتد دچار تکبر و رضایت از خود شود و همین در پایان سبب هلاکتش گردد».
اینجا گناه باعث به دست آمدن طاعات و حسنات بسیاری می‌شود از جمله ترس از خداوند و شرم از وی و فروتنی در برابر او و گریه و خجالت از درگاه وی که هر یک از این‌ها بسیار سودمندتر از سودمندترین طاعات است اگر موجب تکبر و خودبینی و کوچک شمردن دیگران شود.
شکی در این نیست که چنین گناهکاری نزد خداوند بسیار محبوب‌تر و نزدیک‌تر به نجات است از آن نیکوکاری که به آن متکبر است و بر خداوند و بر مردم منت می‌گذارد، حتی اگر به زبان خلاف آن گوید و تواضع ساختگی پیشه سازد زیرا خداوند به قلب او آگاه است» [پایان سخن امام ابن قیم].
همچنین باید این را در نظر گرفت که توبه در ذهن بسیاری از مردم معنای ناقصی دارد، و بسیاری چنانکه ابن قیم ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «توبه را به عزم برای باز نگشتن به گناه و دست کشیدن فوری از آن، و پشیمان نسبت گناهانی که در گذشته انجام گرفته است، به اضافه‌ی اینکه اگر گناه در حق انسان دیگری باشد حلالیت خواستن از وی، تفسیر می‌کنند. اما این تعریف تنها بخشی از توبه است، و گرنه توبه در کلام خدا و رسول وی ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ علاوه بر شروطی که ذکر شد، همچنین عزم بر انجام خوبی‌ها و پایبندی به آن است زیرا انسان تنها با دست کشیدن از گناه و عزم به باز نگشتن به آن و پشیمانی، تواب نامیده نمی‌شود تا آنکه بر انجام آنچه خداوند و رسول وی ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ دستور داده‌اند عزم خود را جزم نماید.
زیرا حقیقت توبه بازگشت به سوی خداوند با پایبندی به انجام آنچه دوست دارد، و ترک آنچه بد می‌دارد است، یعنی بازگشت از هرآنچه نزد خداوند مکروه است به سوی هرآنچه نزد او محبوب است؛ بازگشت به آنچه خداوند دوست می‌دارد بخشی از توبه است و بازگشت از آنچه بد می‌دارد بخش دیگر آن، برای همین خداوند متعال رستگاری مطلق را در انجام دستورات خداوند و ترک ممنوعات او دانسته و فرموده است: «ای مومنان همگی به سوی الله بازگردید باشد که رستگار شوید» [النور: ٣١] پس هر توبه کننده‌ای رستگار است و رستگار نخواهد بود مگر کسی که امر خداوند را انجام دهد و آنچه را که از آن نهی نموده ترک گوید و خداوند متعال فرموده است: «و هرکه توبه نکند آنانند که ستمگرند» [الحجرات: ١١] ترک کنندة امر خداوندی ستمگر است چنانکه انجام دهندة ممنوعات او نیز ستمگر است و برای آنکه نام ستمگر بر انسان نهاده نشود باید از هر دو چیز توبه کند: هم از ترک امر خداوند و هم از انجام ممنوعات او» [پایان سخن امام ابن قیم].
پس ای بندگان خداوند تقوای او را پیشه سازید و با پیروی از پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ برای به دست آوردن خشنودی الله به سوی او توبه کنید چنانکه می‌فرماید: «ای مردم! به سوی الله توبه کنید که من در روز صد بار به سوی او توبه می‌کنم» [به روایت مسلم].
و بر بهترین بندگان خداوند، محمد بن عبدالله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ درود و سلام فرستید چنانکه خداوند متعال در کتاب خود شما را بدان امر نموده و فرموده است:
﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب: ٥٦].
خداوندا بر بنده و پیامبرت محمد درود و سلام فرست و از چهار خلیفة وی ابوبکر و عمر و عثمان و علی و از دیگر اهل بیت و یاران و تابعین و هرکه به نیکی تا قیامت از آنان پیروی نماید راضی و خشنود باش، و همچنین از ما با عفو و کرم خویش راضی باش ای بهترین بخشندگان.
خداوند اسلام و مسلمانان را عزت عطا کن، خداوندا اسلام و مسلمانان را عزت عطا کن. خداوندا حوزة دین را حفظ نما و دشمنان دین و دیگران متجاوزان و مفسدان را نابود ساز، خداوندا میان قلب‌های مسلمانان الفت ایجاد کن، و صف آنان را یکی گردان و رهبران آنان را اصلاح نما و کلمة آنان را بر حق یکی گردان ای پروردگار جهانیان.
خداوندا دینت را و کتابت را و سنت پیامبر محمد ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و بندگان مومن مجاهد صادقت را پیروز گردان.
خداوندا ما را در سرزمین‌هایمان ایمن گردان و مسئولان ما را اصلاح نما. خداوندا عاقبت ما را در همة امور نیک گردان و ما را از خواری دنیا و عذاب آخرت حفظ نما.
خداوندا دین ما را که نگهدارندة امر ماست، و دنیای ما را که زندگی‌گاه ماست، و آخرت ما را که بازگشتگاه ماست، اصلاح نما و زندگی را برای ما عامل زیادی نیکی‌ها و مرگ را آسودگی از بدی‌ها قرار ده.
خداوندا ما از زوال نعمت تو و برگشت عافیت تو و خشم ناگهانیت به تو پناه می‌بریم.
«پروردگارا ما نسبت به خود ستم روا داشتیم و اگر تو ما را مورد مغفرت و رحمت خود قرار ندهی بی‌تردید از زیانکاران خواهیم بود» [الأعراف: ٢٣].
«پروردگارا ما را در دنیا و آخرت نیکی عطا کن و از عذاب آتش در امان دار»
[البقرة: ٢٠١].
و درود و سلام خداوند بر بنده و پیامبر وی محمد، و بر اهل بیت و یاران او والحمدلله رب العالمین.