خطبه‌ی اول:
ستایش از آن الله است که قلب هرکه را بخواهد بسوی ایمان نورانی می‌گرداند و قلب هرکه را بخواهد برای اسلام گشاده می‌سازد، و گواهی می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله، آن پادشاه دانا که واحد و بی‌شریک است، و گواهی می‌دهم که پیامبر و سرور ما محمد بنده و پیام‌رسان اوست.
اما بعد... ای مسلمانان؛ خود و شما را به تقوای خداوند سفارش می‌کنم که هرکه تقوای او را پیشه سازد، برای او از هر تنگنایی راه خروج قرار می‌دهد، و او را از جایی که تصور نمی‌کرده روزه می‌دهد.
برادران و خواهران مسلمان... دنیا خانه‌ای است که از سختی و درد خالی نیست و انسان در آن از غم و غصه در امان نمی‌ماند. رسول خدا (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) می‌فرماید: «دنیا زندان مومن و بهشت کافر است» [به روایت امام مسلم].
آنکه در حال اهل این زمانه تامل کند خواهد دید افسردگی و دلتنگی و و نگرانی به علت دلمشغولی‌های فراوان و بیماری‌های مختلف روانی بسیار شده است. تا جایی که کار برخی از آنان به خودکشی رسیده است. برای همین به شدت نیاز است تا روش و منهجی که باعث به وجود آمدن «حیات طیبه» و زندگی خوش می‌شود شناخته شود. روشی که به واسطۀ آن سینه‌ها گشوده شده و شادی و بهجت و سرور به بار آورد.
برادران و خواهران... این تاملی است در اسباب به دست آمدن این خواسته‌های باارزش و این معانی بلند، براساس منهج دو «وحی» یعنی کتاب و سنت، و سیرت سرور پیامبران ـ صلی الله علیه وعلی آله وسلم ـ
- نخستین این اسباب محقق گرداندن ایمان به خداوند متعال است. ایمانی که محبت خداوند و رسولش را به وجود می‌آورد، و اینکه ترس و امید را تنها برای خداوند قرار دهیم و کارها را به او بسپاریم و در کنار حدود او بایستیم و از آن تجاوز نکنیم:
﴿مَنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤۡمِنٞ فَلَنُحۡيِيَنَّهُۥ حَيَوٰةٗ طَيِّبَةٗۖ وَلَنَجۡزِيَنَّهُمۡ أَجۡرَهُم بِأَحۡسَنِ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ٩٧﴾ [النحل: ٩٧].
«هركس از مرد يا زن كار شايسته كند و مؤمن باشد قطعا او را با زندگى پاكيزهاى حيات [حقيقى] بخشيم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام مىدادند پاداش خواهيم داد».
﴿... وَمَن يَتَّقِ ٱللَّهَ يَجۡعَل لَّهُۥ مَخۡرَجٗا ٢﴾ [الطلاق: ٢].
«... و هرکه تقوای الله را پیشه سازد [الله] برایش راه برون رفتی قرار خواهد داد».
سعادت و خوشبختی در طاعت الهی است و شادی و سرور در عبادت او... از سویی دیگر بدبختی با همۀ معانی خود و تنگی و سختی زندگی به مفهوم کامل خود، در شرک به خداوند و بدعت در دین و در گناهان و بدی‌ها است. آنچه انسان بدکار دچار آن می‌شود مانند دلتنگی و و سنگدلی و غم و غصه، تنها مجازاتی است زودهنگام و چنانکه ابن قیم رحمه الله می‌گوید جهنمی است در دنیا و پیش از آخرت.
خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَمَنۡ أَعۡرَضَ عَن ذِكۡرِي فَإِنَّ لَهُۥ مَعِيشَةٗ ضَنكٗا...﴾ [طه: ١٢٤].
«هركس از ياد من روی بگرداند در حقيقت زندگى تنگ [و سختى] خواهد داشت».
ای انسان مسلمان... بدان تنها کسی که تدبیر امور در دست اوست خداوند متعال است، و او نست به بندۀ مومنش از خودش نیز مهربانتر است... پس در برابر او سجده بیاور و به او اعتماد کن و به فضل و کرم او امیدوار باش تا زندگی‌ات خوش شود و قلبت آرام گیرد و شادی‌ات افزون شود و اگر بر خداوند توکل کرده‌ای خود را اسیر خیالات و اوهام بد مکن.
﴿... وَمَن يَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱللَّهِ فَهُوَ حَسۡبُهُۥٓۚ...﴾ [الطلاق: ٣].
«...و هركس بر الله توکل كند او براى وى بس است...».
یعنی خداوند او را در همۀ کارهایش و در همۀ چیزهایی که برایش مهم است، کافی خواهی بود.
- سبب دوم برای به دست آوردن خوشبختی دارا بودن صبر است در هنگام مصیبت‌ها و تنگناها... رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) می‌فرماید: «عجیب است کار مومن که همۀ امورش برایش خیر است، و این خصوصیت نیست مگر برای انسان مومن، که اگر خوشی به او برسد شکر خواهد کرد، که این برایش خیر خواهد بود و اگر ناخوشی و زیانی به او رسد صبر خواهد کرد که این نیز برایش خیر خواهد شد» [به روایت امام مسلم].
این صبر است که باعث می‌شود انسان صابر رو به آه و ناله و بی‌تابی نیاورد. این صبر انسان مسلمان است که به آنچه مصطفی (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) خبر داده است یقین دارد، آنجا که می‌فرماید: «مسلمان هیچ خستگی و بیماری و غم و غصه و آزاری تحمل نمی‌کند، حتی آن خاری که در پایش می‌رود مگر آنکه خداوند به واسطۀ آن، گناهانش را از بین می‌برد» [به روایت امام بخاری]. و در روایت امام مسلم آمده است که فرمودند: «مسلمان گرفتار بیماری و خستگی و ناخوشی و غم و نه حتی هم و دلمشغولی نمی‌شود مگر آنکه به واسطۀ آن، گناهانش بخشیده می‌شود».
- از دیگر سبب‌های از بین رفتن غم‌ها این است که انسان فکر و دلمشغولی اصلی خود را «آخرت» و کار برای آخرت قرار دهد. هرکه تنها دنیا او را مشغول سازد و بزرگ‌ترین هم و غم خود را دنیا قرار دهد خداوند نیز غم‌ها و دلمشغولی‌ها و سختی‌های آن را بر گردن او قرار خواهد داد.
و از رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) ثابت شده است که ایشان فرمودند: «هرکه آخرت دلمشغولی او باشد خداوند بی‌نیازی را در قلبش قرار می‌دهد و امورش را مرتب ساخته و خاطرش را جمع خواهد کرد، و دنیا مطیع و سربه زیر بسوی او خواهد آمد، و هرکه دلمشغولی وهمّ و غمش دنیا باشد خداوند نیز فقرش را در برابر چشمانش قرار خواهد داد و امورش را پراکنده ساخته و از دنیا چیزی نصیبش نخواهد شد جز آنچه تقدیرش بوده است» [به روایت ترمذی].
برادران و خواهران مسلمان...
- از مهمترین اسباب دور کردن غم‌ها و به دست آوردن راحت درون و آرامش، محافظت بر نمازهای فرض و بسیار به جای آوردن نمازهای مستحب به همراه تدبر و خشوع است، همانگونه که رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) این نمازها را اینگونه به جای می‌آورد و از وی ثابت شده است که خطاب به بلال می‌فرمودند: «ای بلال ما را با نماز راحت کن» و می‌فرمودند: «چشم روشنی من در نماز قرار داده شده است». همچنین در حدیثی که ابن جریر طبری روایت می‌کند ایشان فرمودند: «زیرا نماز شفا است».
- ای مسلمانان... همچنین از قوی‌ترین اسباب گشادگی سینه و از بین رفتن غم‌ها، بسیار یاد کردن خداوند عزوجل است:
﴿... أَلَا بِذِكۡرِ ٱللَّهِ تَطۡمَئِنُّ ٱلۡقُلُوبُ ٢٨﴾ [الرعد: ٢٨].
«...آگاه باشید که با ذکر الله دل‌ها آرام می‌گیرد».
که از بهترین ذکرها، بسیار خواندن قرآن با تدبر است. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَتۡكُم مَّوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَشِفَآءٞ لِّمَا فِي ٱلصُّدُورِ...﴾ [يونس:٥٧].
«اى مردم به يقين براى شما از جانب پروردگارتان اندرزى و درمانى براى آنچه در سينههاست آمده است».
- و همچنین محافظت بر اذکار صبح و شام و بسیار استغفار نمودن، که هرکه بسیار استغفار نماید خداوند او را از هر غمی رهایی داده و از هر تنگنایی خارج می‌سازد، و او را از جایی روزی خواهد داد که خود حساب نمی‌برده.
- همچنین از اسباب شادی و دوری از غم‌ها، بسیار درود فرستادن بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) است. در حدیثی که ابی ابن کعب رضی الله روایت نموده، آمده است که ایشان به رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) فرمودند: «ای رسول خداوند من بسیار بر تو درود می‌فرستم» و در روایتی دیگر آمده است که ابی گفت: به رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) گفتم: آیا همۀ درودها و دعایم را مخصوص تو بگردانم؟ رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) فرمودند: «در این صورت خداوند دلمشغولی‌های تو را در امر دین و آخرت از بین برده و گناهانت را مورد مغفرت قرار خواهد داد».
- و از قوی‌ترین سبب‌های از بین رفتن دلمشغولی‌ها و از بین رفتن غم‌ها و ناخوشی‌ها و برطرف شدن نگرانی و به دست آوردن آسایش، روی آوردن بسوی خداوند بزرگ و کریم و تضرع به درگاه اوست... انس بن مالک رضی الله عنه می‌گوید: من خدمت رسول خدا (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) را می‌کردم و بسیار می‌شنیدم که می‌فرمود: «اللهم إني أعوذ بک من الهم والحزن» یعنی: «خداوندا من به تو پناه می‌برم از غم و غصه» [به روایت امام بخاری].
در کتاب‌های اذکار دعاهایی برای از بین بردن غم‌ها و دلمشغولی‌ها و سختی‌ها وجود دارد.
- از دیگر اسباب بزرگ برای انشراح صدر و آسودگی خاطر، نگاه کردن به نعمت‌های خداوندی است که به حساب نمی‌آید و اینکه این یقین را داشته باشی که هر آنچه از سختی‌ها به تو می‌رسد در برابر نعمت‌هایی که داری هیچ به حساب نمی‌آید. رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) می‌فرماید: «به آنکه پایین‌تر از شماست نگاه کنید و به آنکه بالاتر از شماست ننگرید که اینگونه شایتسه‌تر است تا نعمت خداوند را کوچک نشمارید» [متفق علیه].
می‌گویند وقتی پای عروة بن زبیر ـ رضی الله عنه ـ قطع شد، عیسی بن طلحة ـ رضی الله عنه ـ به وی گفت: «ای اباعبدالله ما تو را برای کشتی گرفتن و مسابقه دادن نمی‌خواستیم، بلکه خداوند همان چیزی از تو باقی گذاشته که ما به آن نیاز داشتیم... رای تو و علم تو!» عروة بن زبیر گفت: «هیچ کس مانند تو مرا دلداری نداده بود» و همین عروة بن زبیر است که می‌گوید: «اگر خداوند عضوی را گرفت بسی اعضا است که باقی گذاشته است».
- از دیگر اسباب زوال غم و غصه این است که انسان مسلمان همیشه خوش بین باشد و نگاهش همیشه بر روی خوبی بیفتد و نه بدی. خوبی‌ها را ببیند و آن را بیشتر بیابد و از بدی چشم بپوشد و فراموشش کند، و اینگونه است که محبت در قلب او جای خواهد گرفت و و آرامش به قلب او فرود خواهد آمد». رسول خداوند (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) می‌فرماید: «هیچ گاه مرد مومنی زن مومنی را بد نداند. که اگر از یک اخلاق او خوشش نیامد از اخلاق دیگرش راضی خواهد شد» [به روایت مسلم].
- از اسباب دیگری که در انشراح صدر مفید است این است که انسان در حال وارد شدن تنگی و سختی با انسان‌های صاحب رای مشورت نماید و از نصیحت اهل علم و فضل و صلاح استفاده ببرد، که این خود باعث آرامش قلب و انس درون و از بین رفتن غم و سختی خواهد شد. خباب بن الارت رضی الله عنه می‌گوید: خدمت رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) در حالی که در زیر سایۀ کعبه دراز کشیده بود، شکایت برده و گفتیم: آیا برای ما از خداوند درخواست یاری نمی‌کنی؟ آیا برای ما دعا نمی‌کنی؟ که این داستان را بخاری به طور کامل در صحیح خود روایت نموده است.
- از جمله اسبابی که باعث جلب شادی و از بین رفتن غم‌هایی می‌شود که به سبب ترس از آینده و غم گذشته‌اند، این است که انسان مسلمان برای اصلاح امور دین و دنیا در حال حاضر، تلاش کرده و خود را به مسائل سودمند مشغول نموده و تسلیم تنبلی زیانبار نشده و و خود را اسیر مسائل ناخوشایندی که گذشته است نکند، که مشغول کردن فکر به این چیزها بیهودگی است، و در این صورت است که خواهد توانست در راه به دست آوردن خوبی‌ها و دفع بدی‌ها گام بردارد.
رسول الله (صلی الله علیه وعلی آله وسلم) می‌فرماید: «مومن قوی نزد خداوند بهتر و محبوب‌تر از مومن ضعیف است، و در هر دو خیر وجود دارد. بر آنچه به سود توست حریص باش و اظهار ناتوانی نکن و از خداوند کمک بخواه، و اگر زیانی به تو رسید نگو که اگر چنین و چنان کرده بودم چنین و چنان می‌شد بلکه بگو: خداوند تقدیر نموده و او هر چه بخواهد می‌کند» [به روایت امام مسلم].
خداوند من و شما را با قرآن و سنت بهترین پیامبران برکت دهد، و ما را با هدایت آن دو سود رساند. این سخن خویش را گفته و برای خود و شما و دیگر مسلمانان از خداوند، از هر گناهی مغفرت می‌خوام. پس از او آمرزش بخواهید که او بس آمرزشگر و مهربان است.