خطبه‌ی اول:
ستایش مخصوص خداوندی است که از جهانیان بی‌نیاز است، طاعتِ اهلِ طاعت برایش سودی ندارد و معصیتِ گناه‌کاران به او زیانی نمی‌رساند؛ هر کس راه طاعت در پیش گیرد اجر نیکوکاران را به دست آوَرَد و هر کس روی به گناهان آوَرَد با زیان‌کاران خواهد بود و هیچ زیانی به خداوند نمی‌رسد و او شاکران را پاداش نیک می‌دهد.
پروردگارم را برای نعمت‌های بی‌شمارش سپاس و ستایش می‌گویم و گواهی می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله که پروردگارِ همه‌ی مخلوقات است و گواهی می‌دهم که پیامبر و سرورِ ما محمد، بنده و پیامبر خداوند است که او را با هدایت و دینِ حق فرستاد و رحمتی برای جهانیان قرار داد. خداوندا بر بنده و پیامبر و خلیلت محمد، و بر اهل بیت و یاران متقیِ او درود و سلام فرست.
اما بعد:
ای مسلمانان، با انجام آنچه باعث خشنودی خداوند است و دوری از محرمات، تقوای او را پیشه سازید و بدانید که عزت بنده در بندگی پروردگار است و نیروی مسلمان در توکل او بر مولایش ـ عزوجل ـ، و بی‌نیازی‌اش در مداومت بر دعا و سپردن همه‌ی نیازهایش به الله متعال، و رستگارش‌اش در نمازِ نیکو و عاقبتِ خیرِ او در تقوای رب العالمین و گشایش سینه و شادی‌اش در نیکی به پدر و مادر و صله‌ی ارحام و نیکی در حق مردم، و آرامشِ قلبش در بسیار نمودن یاد خداوند است، و بدانید که سر و سامان گرفتن کارهای انسان و منظم شدن زندگی و پایداری‌اش به برگرفتن اسبابِ مشروع و ترک اسبابِ حرام و سپردن همه‌ی کارهای به آن آفریدگار مُدَبر و انجام دادنِ همه‌ی کارها در وقتِ مشخص آن، بدون تاخیر و تنبلی بستگی دارد.
اما شکست و زیانِ بنده در دل سپردن به دنیا و خشنودیِ به آن و به فراموشی سپردن آخرت و روی گرداندن از بندگی پروردگار عزوجل است. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ لَا يَرۡجُونَ لِقَآءَنَا وَرَضُواْ بِٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَٱطۡمَأَنُّواْ بِهَا وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَنۡ ءَايَٰتِنَا غَٰفِلُونَ ٧ أُوْلَٰٓئِكَ مَأۡوَىٰهُمُ ٱلنَّارُ بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ ٨﴾ [يونس: ٧-٨].
«کسانی که امید دیدار ما را ندارند و به زندگی دنیا راضی شده‌اند و به آن آرام گرفته‌اند و آنانی که از آیات ما در غفلتند (۷) جایگاه آنان آتش است به سبب آنچه انجام می‌دادند».
و می‌فرماید:
﴿وَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن ذُكِّرَ بَِٔايَٰتِ رَبِّهِۦ ثُمَّ أَعۡرَضَ عَنۡهَآۚ إِنَّا مِنَ ٱلۡمُجۡرِمِينَ مُنتَقِمُونَ ٢٢﴾ [السجدة: ٢٢].
«چه کسی ستمگرتر از کسی است که آیات پروردگارش را به او یادآوری نمودند سپس از آن رویگردانی نمود؟ بی‌شک ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت».
خداوند متعال در داستان‌های امت‌های گذشته برای شما عبرت‌هایی قرار داده است؛ خداوند به آنان طول عمر داد و از زیر خانه‌هایشان رودها روان کرد، قصرها ساختند و شهرها آباد کردند و از نیروی بدنی و شنوایی و بینایی برخوردار بودند و در زمین صاحب قدرت بودند و خداوند اسبابِ رفاه را در اختیارِ آنان نهاد، اما آیا نیرو و نعمت‌هایی که در اختیارشان بود سودی برایشان داشت؟ و آیا اموال و فرزندان توانست آنان را نجات دهد؟
الله متعال می‌فرماید:
﴿وَلَقَدۡ مَكَّنَّٰهُمۡ فِيمَآ إِن مَّكَّنَّٰكُمۡ فِيهِ وَجَعَلۡنَا لَهُمۡ سَمۡعٗا وَأَبۡصَٰرٗا وَأَفِۡٔدَةٗ فَمَآ أَغۡنَىٰ عَنۡهُمۡ سَمۡعُهُمۡ وَلَآ أَبۡصَٰرُهُمۡ وَلَآ أَفِۡٔدَتُهُم مِّن شَيۡءٍ إِذۡ كَانُواْ يَجۡحَدُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُواْ بِهِۦ يَسۡتَهۡزِءُونَ ٢٦﴾ [الأحقاف: ٢٦].
«به راستی در چیزهایی به آنان امکانات داده بودیم که به شما در آن‌ها [چنان] امکاناتی نداده‌ایم و برای آنان گوش و دیده‌ها و دل‌هایی [نیرومندتر از شما] قرار داده بودیم و [لی] چون به نشانه‌های الله انکار ورزیدند [نه] گوششان و نه دیدگانشان و نه دلهایشان به هیچ وجه به دردشان نخورد و آنچه ریشخندش می‌کردند به سرشان آمد».
خوشبخت آن است که با دیدنِ حالِ دیگری پند گیرد و بدبخت آن است که دیگران با دیدن حال او نصیحت شوند:
﴿فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ ٱلۡحَيَوٰةُ ٱلدُّنۡيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ ٣٣﴾ [لقمان: ٣٣].
«پس زندگی دنیا شما را فریب ندهد و [شیطان] فریبنده شما را مغرور نسازد».
پس با انجام هر کار نیکی که تواناییِ آن را دارید برای دیدار با خداوند آماده شوید و دنیا و آرزوهای دور و دراز، کسی را نفریبد. خداوند عزوجل فرموده است:
﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَ أَحَدَهُمُ ٱلۡمَوۡتُ قَالَ رَبِّ ٱرۡجِعُونِ ٩٩ لَعَلِّيٓ أَعۡمَلُ صَٰلِحٗا فِيمَا تَرَكۡتُۚ كَلَّآۚ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَآئِلُهَاۖ وَمِن وَرَآئِهِم بَرۡزَخٌ إِلَىٰ يَوۡمِ يُبۡعَثُونَ ١٠٠﴾ [المؤمنون: ٩٩-١٠٠].
«تا آنکه مرگ یکی از آنان در رسد می‌گوید: پروردگارا مرا بر گردانید (۹۹) شاید من در آنچه وانهاده‌ام کار نیکی انجام دهم. هرگز چنین نیست و پیشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد».
بدانید که جامعِ همه‌ی نیکی‌ها، عبادت الله متعال به تنهایی و براساس سنت رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ به همراه اخلاص و محبت خداوند و پیامبرش ـ علیه الصلاة والسلام ـ است.
بدانید که هیچ کس نمی‌تواند خشنودی خداوند را به دست آوَرَد و وارد بهشت او شود و در زندگی دنیا و زندگیِ پس از مرگ به خوشبختی رَسَد، مگر با عبادتِ الله متعال.
مُکَلفان (یعنی انسان‌ها و جنیان و فرشتگان) برای عبادت آفریده شده‌اند، چنانکه الله متعال می‌فرماید:
﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ ٥٦﴾ [الذاريات: ٥٦].
«و جنیان و انسان‌ها را نیافریدم مگر برای آنکه مرا عبادت کنند».
برای به دست آوردن خشنودی خداوند و به سبب بسیار بودنِ منافعِ آن برای مکلفان و برکتِ فراگیر و گسترده بودنِ خیر و نیکیِ آن در دو جهان است که خداوند دستور به انجام آن در شب و روز، و از روی وجوب و استحباب داده است تا سابقان و پیشروان، آن را بسیار انجام دهند و مقصران و کم‌کاران نیز به این کاروان برسند.
کمالِ بنده در کمالِ محبتِ او نسبت به خداوند، و کمالِ خشوع برای معبود ـ سبحانه و تعالی ـ به همراه موافقت با راه و روشِ پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ است.
به سبب رحمت خداوند عزوجل و لطف او نسبت به بندگانش و جود و کَرَم وی، او عباداتی برای همه‌ی مکلفان قرار داده است که با آن به وی نزدیک شوند و ثابت قدم باقی بمانند، و برای آنان اوقاتِ برتری را معرفی نمود که در آن ثواب عبادات بیشتر می‌شود تا نیکی‌های بیشتری به دست آورند و اگر این زمان‌ها را به آنان معرفی نمی‌کرد خود قادر به شناخت آن نبودند. الله متعال می‌فرماید:
﴿وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمۡ تَكُونُواْ تَعۡلَمُونَ ١٥١﴾ [البقرة: ١٥١].
«و آنچه را نمی‌دانستید به شما یاد می‌دهد».
و می‌فرماید:
﴿فَإِذَآ أَمِنتُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمۡ تَكُونُواْ تَعۡلَمُونَ ٢٣٩﴾ [البقرة: ٢٣٩].
«و چون ایمن شدید الله را یاد کنید چنانکه آنچه را نمی‌دانستید به شما آموخت».
هنگامی که خداوند، عبادتی را مشروع می‌سازد، بندگانش را به انجام آن فرا می‌خواند تا اینگونه به او نزدیک شوند. حال اگر برخی از مکلفان نتوانستند آن را انجام دهند درهای دیگری از درهای طاعت را بر آنان می‌گشاید و طاعت‌های دیگری از جنس همان عباداتی که از دست داده‌اند برایشان مشروع می‌سازد تا اینگونه بنده عزت طاعت و ثواب نیکی‌ها را به دست آورد.
برای مثال هر کس از نعمت حضور پدر و مادر محروم است می‌تواند برای آنان دعا کند و به جای آنان صدقه دهد یا به حج رود و پیوند خود را با خویشاوندان آنان پیوسته بدارد و دوستان آنان را گرامی دارد. همینطور کسی که پدر و مادرش را درک نموده اما بعدا آنان را از دست دهد نیز می‌تواند به نیکی آنان ادامه دهد.
از ابی اُسَید ساعدی روایت است که مردی گفت: ای رسول خدا! آیا از نیکیِ به پدر مادر چیزی باقی مانده است که پس از مرگشان انجام دهم؟ فرمود: «آری؛ دعا برای آنان و درخواست آمرزش برایشان و انجام دادن وعده‌های آنان و برپا داشتن پیوند خویشاوندی که جز از جانب آنان ممکن نیست، و بزرگداشت دوستان آنان» [به روایت ابوداوود].
خاله‌ی انسان به منزله‌ی مادر اوست. از ابن عمر ـ رضی الله عنهما ـ روایت است که مردی گفت: ای رسول خداوند! من گناهی بزرگ انجام داده‌ام، آیا می‌توانم توبه کنم؟ فرمود: «آیا مادرت در قید حیات است؟» گفت: نه. فرمود: «آیا خاله‌ات در قید حیات است؟» گفت: آری. فرمود: «پس به او نیکی کن» [به روایت ترمذی].
هر کس مالی برای صدقه نداشت می‌تواند با دستان خود کار کند و به خود سود رساند و به دیگران صدقه دهد. از سعید بن ابی‌بُرده از پدرش از پدربزرگش از پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ روایت است که فرمودند: «بر هر مسلمانی صدقه‌ای لازم است» گفتند: اگر نتوانست چه؟ فرمود: «با دستان خود کار می‌کند و نیازمندان را یاری می‌رساند» گفتند: اگر نتوانست چه کند؟ فرمود: «دست از انجام بدی می‌کشد که همین صدقه‌ای است» [به روایت مسلم].
و در حدیث آمده است که پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: «هرکه نماز صبح را در جماعت به جای آوَرَد و سپس در نمازگاه خود بنشیند و تا هنگام طلوع خورشید خداوند را یاد کند و سپس دو رکعت نماز بگزارد، پاداش وی همانند یک حج و عمره‌ی کاملِ کاملِ کامل، خواهد بود».
آری چه بزرگ است نعمت‌های پروردگار بر بندگان، و چه بسیار است درهای نیکی و حَسَنات!
پس ای مسلمان، با اخلاق و پیروی از راه و روش پیامبر تا می‌توانی اعمال نیک انجام ده و هیچ کار نیکی را ـ هرچند اندک ـ کم به شمار نیاور و بدی را ـ هر چند کوچک ـ حقیر مدان که همان نیز مورد پرسش قرار خواهد گرفت.
ای مسلمان: نسبت به کارهای نیکی که انجام می‌دهی کوشا باش و آن را از بدعت‌ها دور بدار که بدعت، عامل از بین رفتن دین و نیکی‌ها و کم شدن ثواب اعمالِ صالح است. خداوند متعال می‌فرماید:
﴿۞يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَلَا تُبۡطِلُوٓاْ أَعۡمَٰلَكُمۡ ٣٣﴾ [محمد:٣٣].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید الله را اطاعت کنید و از پیامبر [او نیز] اطاعت نمایید و اعمال خود را تباه مکنید».
و پیامبر خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ خطاب به کسانی که در دین او بدعت آورده‌اند و فرشتگان در روز قیامت آنان را از حوض وی دور می‌کنند، می‌گوید: «دور شوند، دور شوند آنانی که پس از من تغییر آوردند» [به روایت بخاری].
چنانکه باید از گناهان و معاصی دوری کنی و آن را بد بداری، زیرا گناهان باعث سخت شدن قلب و تقویت نفاق می‌شوند و از جمله اسباب فرجام بد هستند و باعث بیمار شدن درون انسان و سرکشی و جرات انسان بر انجام گناه می‌شود، بلکه می‌توان گفت اگر بنده‌ای بر معصیت خداوند پافشاری کند معمولا قدرت کنترل نفس خود را از دست می‌دهد و نفسش او را به انجام هر بدی و گناهی می‌کشاند.
خداوند متعال می‌فرماید:
﴿۞فَخَلَفَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ خَلۡفٌ أَضَاعُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَٱتَّبَعُواْ ٱلشَّهَوَٰتِۖ فَسَوۡفَ يَلۡقَوۡنَ غَيًّا ٥٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يَدۡخُلُونَ ٱلۡجَنَّةَ وَلَا يُظۡلَمُونَ شَيۡٔٗا ٦٠﴾ [مريم:٥٩-٦٠].
«آنگاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس‌ها پیروی کردند و به زودی [سزای] گمراهی [خود] را خواهند دید (۵۹) مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند که آنان به بهشت درمی‌آیند و ستمی بر ایشان نخواهد رفت».
مفسران درباره‌ی غَیّ می‌گویند: «آن درهای است در جهنم که بسیار خبیث و داغ است».
همچنین بر مسابقه‌ی در انجام نیکی‌ها کوشا باش تا از جمله کسانی باشی که به درجات والا وعده داده شده‌اند و از تاخیر در انجام کارهای نیک و تنبلی از انجام عمل خیر برحذر باش که در این صورت از به دست آوردن درجه‌ی فائزان محروم شده و با ورود به آتش، مجازات خواهی شد.
رسول خدا ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «گروهی از مردم آنقدر تاخیر می‌کنند که خداوند آنان را به تاخیر می‌اندازد» و در روایت دیگری اینگونه آمده است که: «گروهی تا آنجا تاخیر می‌کنند که خداوند آنان را در آتش به تاخیر می‌اندازد».
و خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلسَّٰبِقُونَ ١٠ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلۡمُقَرَّبُونَ ١١ فِي جَنَّٰتِ ٱلنَّعِيمِ ١٢﴾ [الواقعة:١٠-١٢].
«و سبقت گیرندگان مقدمند (۱۰) آنان همان مقربانند (۱۱) در بهشت‌های پرنعمت».
خداوند برای من و شما به واسطه‌ی قرآن عظیم برکت دهد و با آیات و ذکر حکیم و راه و روش سرور پیامبران، سود رسانَد. این سخن را گفته و برای خود و شما و دیگر مسلمانان از خداوند بزرگ آمرزش می‌خواهم؛ همانا او بسیار آمرزنده و مهربان است.