خطبه‌ی اول:
حمد و سپاس مخصوص الله است. او را ستایش گفته و از وی آمرزش خواسته و از وی هدایت می‌جوییم. و از بدی‌های نفس خویش و کارهای ناشایستمان به الله پناه می‌بریم. الله هرکه را هدایت کند او گمراه‌گری نخواهد داشت و هرکه را گمراه سازد او هدایتگری نخواهد یافت. و شهادت می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله که تنها و بی‌شریک است و گواهی می‌دهم که محمد، بنده و پیامبر اوست. درود و سلام بسیار خداوند بر او و بر اهل بیت و یاران وی باد.
اما بعد، ای بندگان خداوند، تقوای او را آنگونه که شایسته است پیشه سازید و به اسلام که همان ریسمان محکم الهی است چنگ زنید.
ای مسلمانان، مواسم خیر و نیکی که شرف زمان و مکان را یکجا با خود دارند پی در پی می‌آیند و قلب مسلمانان به سوی خانه‌ای پر می‌کشد که هر روز بارها به سوی آن رو می‌کنند:
﴿فَوَلِّ وَجۡهَكَ شَطۡرَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ﴾ [البقرة: ١٤٤].
«پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن».
چشم‌هایی با شوق و محبت به سوی سرزمینی مبارک می‌نگرند. سرزمینی که عبرت‌ها و اندرزهایش همیشگی است. خداوند متعال چنین فرموده‌اند:
﴿فِيهِ ءَايَٰتُۢ بَيِّنَٰتٞ﴾ [آل عمران: ٩٧].
«در آن نشانه‌هایی آشکار است».
و سود آن سرزمین برای همه است:
﴿لِّيَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ﴾ [الحج: ٢٨].
«تا شاهد منافعی برای خود باشند».
روزی، به سوی آن فرو ریز است و نعمت‌های آن پی در پی:
﴿أَوَ لَمۡ نُمَكِّن لَّهُمۡ حَرَمًا ءَامِنٗا يُجۡبَىٰٓ إِلَيۡهِ ثَمَرَٰتُ كُلِّ شَيۡءٖ رِّزۡقٗا مِّن لَّدُنَّا وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ ٥٧﴾ [القصص: ٥٧].
«آیا آنان را در حرمی امن جای ندادیم که محصولات هر چیزی که رزقی از جانب ماست به سوی آن سرازیر می‌شود ولی بیشترشان نمی‌دانند».
حجاج، رو به سوی بیت الله آورده‌اند و امید به وعده‌ی الهی دارند. آنان طاعتی را پیش رو دارند که از بزرگ‌ترین عبادات و رکنی از ارکان دن است: حج خانه خدا؛ خانه‌ای برای پاک شدن گناهان. رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ خطاب به عمرو بن عاص ـ رض الله عنه ـ پس از آنکه اسلام آورد چنین فرمود: «آیا نمی‌دانی که اسلام آوردن، هر آنچه را که پیش از آن بوده از بین می‌برد؟ و اینکه هجرت آنچه را که پیش از آن بوده از بین می‌برد؟ و حج نیز هر آنچه را که پیش از آن بوده نابود می‌کند؟» [به روایت مسلم].
حج، شوینده‌ی ناپاکی‌های گناهان است. رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «هرکه حج کند و [در حج خود] همبستری نکند و دچار گناه نشود به مانند روزی که مادرش او را به دنیا آورده است از حج بر می‌گردد» [متفق علیه] و پاداش چنین حجی بهشت‌های پرنعمت است. پیامبرمان ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ چنین فرموده است: «حج مبرور پاداشی ندارد جز بهشت» [به روایت مسلم].
حج دارای منافع و عبرت‌های بسیاری است از جمله:
توحید خداوند و خالص گرداندن عبادت‌ها برای وی که این نشان حج و آغازگر مناسک آن است:
لبیك اللهم لبيك. که به معنای استجابت دستور خداوند است. بزرگ‌ترین دستوری که خداوند به آن امر نموده است. جابر بن عبدالله ـ رضی الله عنه ـ می‌گوید: «پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ حج خود را با توحید آغاز نمود» [به روایت مسلم].
لبیك لا شريك لك لبيك: یعنی باطل دانستن شرک و اقرار به توحید، زیرا توحید اساس دین و اصل آن و شرط قبولی اعمال است.
إن الحمد والنعمة لك: که یاد آوری نعمت‌ها و ثنای بر منعم است تا آنکه همه‌ی اعمال تنها برای او انجام گیرد. و هرکه پروردگارش را در سرزمین حرام لبیک گوید با او اینگونه پیمان بسته است که همیشه و همه جا تنها او را عبادت کند.
همچنین ترک لباس دوخته شده و پوشیدن لباس احرام یادآور پوشیدن کفن پس از سفر از این دنیا و ارشادی است به سوی تواضع و زیر پا نهادن تکبر. همه تنها یک ازار و یک ردا پوشیده‌اند و سرها همه در برابر خداوند به زیر افتاده است.
منظره‌ی خانه‌ی کعبه یاد آور خالص نمودن اعمال برای خداوند است. آنجا که دو پیامبر بزرگوار، خلیل خدا و فرزندنش شریف‌ترین و گرامی‌ترین خانه را بنا می‌کنند اما با این حال از خداوند می‌خواهند کار آن‌ها را مورد قبول قرار دهد:
﴿وَإِذۡ يَرۡفَعُ إِبۡرَٰهِۧمُ ٱلۡقَوَاعِدَ مِنَ ٱلۡبَيۡتِ وَإِسۡمَٰعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلۡ مِنَّآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ١٢٧﴾ [البقرة: ١٢٧].
«و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه‌ی [کعبه] را بالا می‌بردند [می‌گفتند] ای پروردگار ما از ما بپذیر که در حقیقت تو شنوای دانايی».
واجب است شخص حاجی در همه‌ی اعمال حج و دیگر کارهای خود اخلاص را رعایت نماید و نباید در کاری که انجام می‌دهد نیت ریا و خودنمایی و مباهات و فخر فروشی نماید زیرا خداوند چنین فرموده است که:
﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِۚ﴾ [البقرة: ١٩٦].
«و برای الله حج و عمره را به پایان رسانید».
تنها برای رضایت خداوند و بخشیده شدن گناهان.
طواف خانه‌ی امن خداوند نیز دارای تاثیر خود بر قلب‌هاست زیرا هیچ جایی در زمین وجود ندارد که با طواف آن بتوان به خداوند نزدیک گردید به جز خانه‌ی کعبه:
﴿وَلۡيَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَيۡتِ ٱلۡعَتِيقِ ٢٩﴾ [الحج: ٢٩].
«و بر گرد آن خانه‌ی عتیق طواف به جای آورند».
بوسیدن حجر الاسود نیز نشان‌دهنده‌ی گردن نهادن به شرع خداوند است حتی اگر حکمت آن برای ما آشکار نباشد. عمر بن خطاب ـ رضی الله عنه ـ خطاب به حجر الاسود چنین فرمود: «به خدا سوگند که من می‌دانم تو سنگی بیش نیستی که نه سودی می‌رسانی و نه زیانی، و اگر من ندیده بودم که رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ تو را می‌بوسد هرگز تو را نمی‌بوسیدم» [متفق علیه].
مناسک حج درس بزرگی است در پایبندی و به سنت و پیروی از پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ. رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ چنین می‌فرماید: «مناسک خود را از من [فرا] بگیرید» [به روایت مسلم].
برای مسلمان لازم است که در هر طاعت و قربتی از پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ پیروی نماید و در حج و دیگر عبادت‌ها صرفا به دنبال رخصت‌ها نباشد:
﴿وَمَآ ءَاتَىٰكُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَىٰكُمۡ عَنۡهُ فَٱنتَهُواْۚ﴾ [الحشر: ٧].
«و هرآنچه را که پیامبر برای شما آورد آن را بپذیرید و از آنچه شما را باز داشت از آن دست کشید».
روز عرفه روز مبارکی است، و روز به هم رسیدن مسلمانان و روز امید و خشوع و خضوع در برابر پروردگار است. آن، روز بزرگی برای مسلمانان است. شیخ السلام ابن تیمیه ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «در پایان روز عرفه چنان ایمان و رحمت و نوری بر قلب حاجیان نازل می‌گردد که نمی‌توان آن را بیان نمود».
و دعا نیز بسیار گرانقدر و دارای شان و عظمت است. حاجیان در چنین موقعیتی نیاز‌های خود را به سوی پروردگار خود عرضه می‌کنند و از کرم وی مسالت می‌دارند. و باید دانست که پافشاری در دعا از پروردگار و مایوس نشدن از تاخیر استجابت، باعث قبولی دعاست. و بهترین دعا، دعای روز عرفه است.
ابن عبدالبَرّ ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «دعای روز عرفه غالبا مستجاب می‌گردد».
همچنین بهترین سخنی که در این روز گفته می‌شود کلمه‌ی تقوا است به همراه دانستن معنای آن و عمل براساس آن. رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «بهترین دعا، دعای روز عرفه است و بهترین سخنی که من و پیامبران پیش از من گفته‌اند این سخن است: «لا إله إلا الله وحده لا شريك له، له الملك وله الحمد، وهو على كل شيء قدير»» [به روایت ترمذی].
روزی که بسیاری از بندگان خداوند از آتش نجات می‌یابند و خداوند با بندگانش بر فرشتگان مقربش مباهات می‌کند. رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «روزی بیش از عرفه نیست که خداوند در آن بنده‌ای را از آتش آزاد کند، و او [در آن روز] به بندگانش نزدیک می‌شود سپس با آن‌ها بر ملائکه‌اش مباهات می‌کند و می‌گوید: این بندگان من چه می‌خواهند؟..» [به روایت مسلم].
ابن عبدالبَرّ ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «و این نشان دهنده‌ی این است که آنان مورد مغفرت قرار گرفته‌اند زیرا خداوند با اهل گناهان مباهات نمی‌کند مگر پس از توبه و مغفرت».
جمع شدن مردم در عرفه یاد آور روز حشر است که میان مردم داوری می‌شود تا آنکه به سوی منازل خود رهسپار شود، یا بسوی بهشت و یا به سوی دوزخ.
قربانی نیز عبادتی است که فقط مخصوص خداوند است و مسلمانان به وسیله‌ی آن به خداوند نزدیک می‌شوند:
﴿لَن يَنَالَ ٱللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلَٰكِن يَنَالُهُ ٱلتَّقۡوَىٰ مِنكُمۡۚ﴾ [الحج: ٣٧].
«هرگز [نه] گوشت‌های آن‌ها و نه خون‌هايشان به الله نخواهد رسید ولی [این] تقوای شماست که به او می‌رسد».
و تراشیدن سر یا کوتاه کردن آن نشان دهنده‌ی تسلیم در برابر سلطه‌ی خداوندی و خضوع در برابر عظمت اوست.
ذکر خداوند نیز زندگی قلب است و بسیار یاد نمودن خداوند در مشاعر یکی از اهداف شعائر حج و باعث نزدیک‌تر شدن آن به قبولی و خالص‌تر شدن آن می‌شود. خداوند عزوجل فرموده است:
﴿لِّيَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ وَيَذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡلُومَٰتٍ﴾ [الحج: ٢٨].
«تا شاهد منافع خویش باشند و نام الله را در روزهای معلومی به یاد آورند».
و همچنین فرموده است:
﴿فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ﴾ [البقرة: ١٩٨].
«پس چون از عرفات کوچ نمودید الله را در مشعر الحرام یاد کنید».
و همچنین فرموده است:
﴿۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ﴾ [البقرة: ٢٠٣].
«و الله را در روزهایی چند، یاد کنید».
زیرا اساسا شعائر حج برای ذکر خداوند مشروع شده‌اند زیرا رسول الله ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می‌فرماید: «همانا طواف خانه‌ی خدا و سعی میان صفا و مروه و رمی جمرات برای برپا داشته شدن ذکر خداوند قرار داده شده‌اند» [به روایت ترمذی].
نزدیک‌ترین حاجیان به خداوند نیز آنانی هستند که بیشتر یاد او را می‌کنند. ابن قیم ـ رحمه الله ـ می‌گوید: «در هر عبادتی آن‌ها که بیشتر ذکر و یاد خداوند را می‌کنند بهترین کسانی هستند که آن را عبادت را به جا آورده‌اند. بهترین روزه‌داران آنانی هستند که در روزه‌شان بیشتر یاد خداوند را می‌کنند و بهترین صدقه دهنده‌گان آنانی هستند که در حال صدقه بیشتر به یاد الله هستند و بهترین حاجیان آنانی هستند که بیشتر یاد خداوند را می‌کنند».
با پایان حج نیز تا می‌توانی از خداوند مغفرت بخواه و استغفار کن نیز استغفار پایان هر کاری است و استغفار بنده، کار ناقص را به سوی کمال می‌برد و بنده را از مقامی پایین به مقام و منزلتی بالاتر می‌برد و هرکه حج خود را به نیکی انجام دهد و از نواقص آن دوری نماید با بهترین حالت از آن باز می‌گردد.
از جمله نشانه‌های قبولی عمل نیز انجام کار نیک پس از کار نیک است و شایسته است که شخص حاجی پس از بازگشت از حج در سرزمین خود الگویی در استقامت و دعوت به سوی الله باشد.
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم:
﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٖ يَأۡتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٖ ٢٧ لِّيَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ وَيَذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡلُومَٰتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُم مِّنۢ بَهِيمَةِ ٱلۡأَنۡعَٰمِۖ فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ ٢٨﴾ [الحج: ٢٧-٢٨].
خداوند متعال برای من و شما در قرآن بزرگ برکت دهد و با آیات و ذکر حکیم سود رساند. آنچه را شنیدید گفتم، و از خداوند متعال برای خود و شما و دیگر مسلمانان از هر گناهی آمرزش می‌طلبم پس از او آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده و مهربان است.