فقه آسان در مذهب امام شافعی- جلد دوم

حق خیار و پشیمانی برای دو طرف معامله (خیار المتبایعین)

حکم بیع و انواع بیوع و شرایط بیع و حکم ربا را بیان کردیم این مانده است که بدانیم آیا طرفین معامله و بیع، حق خیار و پشیمانی یا اجرای آن را دارند؟ و این که خیار چیست؟ حق پشیمانی یا عدم آن را خیار می‌گویند. خیار به دو قسم تقسیم می‌شود:

الف: خیار مجلس.

ب: خیار شرط.

خیار مجلس: استفاده از این حق در مجلس عقد معامله برای دو طرف فروشنده و خریدار تا زمانی که از هم جدا نشده‌اند ثابت است، و چون از هم جدا شدند بیع لازم و قابل اجرا است. چون پیامبر جگفته است:

«اَلبَیعَانِ بِالخِیارِ مالَم یَتَفَرَّقا».

«دو طرف معامله تا زمانی که از هم جدا نشده‌اند حق خیار دارند». (به روایت بخاری و مسلم). این جدایی و تفرق وقتی تحقق می‌یاید که دو طرف معامله از مجلس عقد فاصله بگیرند و دور شوند، اگر هر دو طرف مدت زمان طولانی بیرون از آن مجلس اقامت کردند یا با هم برخاستند و از آن مجلس رفتند و با هم بودند و چند مرحله رفتند باز هم این حق خیار باقی است و همینکه از هم جدا شدند این حق خیار باطل می‌شود، و مبنای تشخیص جدایی از هم عرف است هر چه عرف جدایی و تفرق به حساب آورد بیع به آن لازم می‌گردد و اگر عرف آن را جدایی به حساب نیاورد بیع لازم نمی‌گردد و حتی خیار باقی است. هرگاه دو طرف معامله در خانه‌ای باشند و معامله را منعقد کنند جدایی آن‌ها این است که یکی از آن‌ها از خانه بیرون رود، و اگر در بازار یا صحرا باشند این جدایی با پشت کردن یکی به دیگری و اندکی راه رفتن تحقق می‌پذیرد.

همان گونه که جدایی موجب قطعیت معامله می‌گردد اگر طرفین معامله خود قطعیت و لزومیت معامله را اختیار کنند و حق خیار را ساقط کنند نیز معامله قطعی می‌شود. به این معنی که بگویند: ما هر دو اجرا و قطعیت معامله را اختیار کردیم یا آن معامله را اجرای قطعی کردیم یا آن را بر خود لازم ساختیم. اگر یکی از آن دو طرف چنین بگوید، تنها حق خیار او ساقط می‌شود و حق خیار دیگری می‌ماند، اگر یکی از طرفین معامله قطعیت معامله را و دیگری فسخ آن را اختیار کرد فسخ مقدم است.

و اما خیار شرط: خیار شرط وقتی درست است که افزون بر سه روز نباشد، و اگر افزون بر سه روز باشد معامله باطل می‌شود. ابن عمر بگفته است: شنیدم که مردی نزد پیامبر جشکوه می‌‌کرد که همواره در معامله مغبون و دچار زیان می‌شود پیامبر جگفت:

«إِذا بایَعْتَ فَقُل لَا خَلابَةَ ثُمَّ أنْتَ بِالخِیارِ فِی کُلِّ سِلْعَةٍ اِبْتَـعْتَها ثَلاثَ لَیَالٍ».

«هرگاه چیزی را معامله کردی بگو: به شرط این که نیرنگ و فریبی نباشد و در هر کالایی که می‌خری سه شبانه روز حق خیار داشته باشی». (به روایت بیهقی و ابن ماجه با اسناد حسن و بخاری آن را در صحیح خود به صورت مرسل آورده است). اگر چنانچه حق خیار بیش از سه روز شرط گردد برابر ظاره آن حدیث بیع و معامله باطل است.