فقه آسان در مذهب امام شافعی- جلد دوم

تصرف عبد مکاتب و سید او:

عبد مکاتب با عقد کتابت، مالک منافع و کسب خود می‌گردد پس می‌تواند خرید و فروش کند و اجاره بگیرد و امثال آن.

و در عقد به کتابت صحیح، بر سید واجب است که بعضی از وظایف عبد مکاتب را تخفیف دهد یا خود چیزی را به وی دهد تا از طریق آن بتواند بر ادای مبلغ مورد قرار داد استعانت جوید، چون خداوند فرموده است:

﴿وَءَاتُوهُم مِّن مَّالِ ٱللَّهِ ٱلَّذِيٓ ءَاتَىٰكُمۡۚ﴾[النور: ۳۳].

«به بندگان (مکاتب خود) بدهید از مالی که خدا به شما داده است».

یعنی مال خدا است که به شما داده شده و از آن به آنان کمک کنید. و امر در این آیه برای وجوب است.

در میزان واجبی که باید به وی داده شود دو وجه است:

۱- میزان آن به نسبت مال مورد کتابت در نظر گرفته می‌شود، از مال فراوان به اندازه آن می‌دهد و از مال اندک هم به ا ندازه آن، یعنی فراخور توان مالی خود باید به وی بدهد مانند، متعه نکاح و حق تمتع برای زن طلاق داده شده که به فراخور فراخی و تنگی حال شوهر تعیین می‌شود.

۲- وجه دوم آن است که حداقل چیزی که مال بر آن اطلاق می‌گردد کفایت می‌کند، چون خداوند چیزی مقدر و معین نکرده است به خلاف حق متعه و دلجوئی زن که خداوند آن را برحسب حال فراخ دست و تنگدست مقدر و معین فرموده است، و لیکن مستحب است که سید، یک چهارم یا یک سوم را برای عبد مکاتب تخفیف دهد و از او گذشت کند. باید دانست تا زمانی که چیزی و درهمی از مبلغ مورد کتابت شده بر وی مانده باشد نه خودش و نه جزئی از او آزاد نمی‌گردد، چون پیامبر جگفته است:

«اَلْمَکاتَبُ عَبدٌ ما بَقِیَ عَلَیهِ مِن مُکاتَبَـتِهِ دِرهَمٌ».

«مکاتب همچنان عبد است تا زمانی که از نوشته‌اش درهمی بماند» (به روایت ابوداود).