۳ـ توصیه‌ها درباره قضاوت و داوری
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ مِنْ عَبْدِاللهِ عُمَرَ اَمیر المُؤْمِنینَ اِلی عَبْدِاللهِ بِن قَیسٍ (اَبی موسی اَشْعَری) سَلامٌ عَلَیكَ، اَمّا بَعْدُ: فَاِنَّ القَضاءَ فَریضَةٌ مُحْكَمَةٌ وَ سُنَّةٌ مُتَّبَعَةٌ. فَافْهُمْ اِذا اُدْلِی اِلَیكَ وَانْفِذْ اِذا تَبَینَ لَكَ فَاِنَّهُ لا ینْفَعُ حَقُّ لا نِفاذَلَهُ.
اَعدل بَینَ النّاسِ في مَجْلِسِكَ وَ وَجْهِكَ، حَتّی لا یطْمَعَ شَریفٌ في حَیفِكَ وَ لا ییئِسَ ضَعیفٌ في عَدْلِكَ، اَلْبَینَةُ عَلی مَنْ ادَّعی وَ الیمینُ عَلی مَنْ اَنْكَرَ، وَ الصُّلْحُ جایزٌ بَینُ المُسْلِمینَ اِلاّ ما اَحَلَّ حَراماً اَوْ حَرَّمَ حَلالاً، وَ لا یمْنَعْكَ قَضاءٌ قَضَیتَهُ بِالاَمْسِ فَراجَعْتَ فیه نَفْسَكَ وَ هُدیتَ لِرُشْدِكَ اَنْ تَرْجِعَ اِلی الحَقَّ، فَاِنَّ الحَقَّ لا یبْطِلُهُ شَیئی وَ مُراجَعَةٌ الحَقِّ خَیرٌ مِنْ التَّمادی في الباطِلِ الفَهْمَ الفَهْمَ فیما تَلَجْلَجَ في صَدْرِكَ مَمّا لَیسَ في كِتابٍ وَ لا سُنَّةٍ، وَ اعْرِفْ الاَشْیاءَ وَ الاَمْثالَ ثُمَّ قِسِ الاُمُورَ عِنْدَ ذلِكَ وَ اعْمِدْ اِلی اَحَبِّها اِلی اللهِ وَ اشْبِهَها بِالحَقِّ فیما تَری.
وَ اجْعَلْ لِمَنْ ادَّعی حَقّاً غایباً اَوْ بَینَةً اَمَداً ینْتَهی اِلَیهِ، فَاِنْ اَحْضَرَ بَینَتَهُ اَخَذْتُ لَهُ بِحَقِّهِ وَ اِلاّ اسْتَحْلَلْتَ عَلَیهِ القَضاءَ فَاِنَّ ذلِكَ اَنْفی لِلشَكِّ وَ اَجْلی لِلعَمی وَ اَبْلَغَ في العُذْرِ.
وَ المُسْلِمُونَ عدُولٌ في الشَّهادَةِ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ اِلاّ مَجْلوداً اِلی حَدِّ اَوْ مُجْرِیاً عَلَیهِ شَهادَةَ زُورٍ اَو ظَنیناً في وَلاءٍ اَوْ قَرابَةٍ فَاِنَّ اللهَ قَدْ تَوَلّی مِنْكُمُ السَّرائِرَ وَ دَرَءَ عَنْكُمْ الشَبهاتِ.
وَ اِیاكَ وَ القَلَقَ وَ الضَجْرَ وَ التَاذِّی بِالنّاسِ، وَ التَنَكُّرَ لِلْخُصُومِ في مَواطِنِ الحَقِّ الَّتی یوجِبُ اللهُ بِها الاَجْرَ وَ یحْسِنُ الذُّخْرَ فَاِنَّهُ مَنْ یخْلُصْ نِیتَهُ فیما بَینَهُ وَ بَینَ الله تَبارَكَ وَ تَعالی وَ لَوْ عَلی نَفْسِهِ یكْفِهِ اللهُ ما بَینَهُ وَ ما بَینَ النّاسِ، وَ مَنْ تَزَینَ لِلنّاسِ فیما یعْلَمُ اللهُ خِلافَهُ مِنْهُ، شانَهُ اللهُ وَ هَتَكَ سِتْرَهُ وَ اَبْدی فِعْلَهُ فَما ظَنُّهُ بِثَوابٍ عِنْداللهِ عَزَّوَجَلَّ في عاجِلِ رِزْقِهِ وَ خَزاینِ رَحمَتِهِ، وَالسّلامُ. [۳۴۸۴]
۳۰ـ به نام خدای بخشنده‌ی مهربان از طرف بنده‌ی خدا عمر امیر‌المومنین بسوی عبدالله بن قیس (ابو‌موسی اشعری) سلام علیک و بعد آگاه باشید که قضاوت و داوری فریضه‌ای است مشخص و غیرقابل تردید و روشی است پیروی شده هر گاه دعوایی را پیش تو آوردند اول سعی کنید که بفهمید حق به طرف کیست آن گاه فوراً این حکم را اجرا کنید زیرا حقی که تنفیذ نشود سودی ندارد.
در مجلس قضاوت خود ودر رویاروی خود در بین مردم مساوات برقرار کنید تا فرد محترم و قدرتمند به جانبداری تو امید‌وار نگردد و فرد ضعیف و گمنام از عدالت تو مأیوس نشود، اقامه‌ی دلیل وظیفه‌ی کسی است که ادعا می‌کند و سوگند حق کسی است که دعوی را انکار می‌کند، و صلح در بین مسلمانان جایز است مگر این حرامی را حلال و حلالی را حرام نماید، و قضاوتی را که دیروز انجام داده‌ای و امروز به خود آمده‌ای و به حق و واقعیت برگردی زیرا حق قدیم است و هیچ چیزی را باطل نمی‌کند و برگشتن به حق از استمرار در باطل، خیلی بهتر است.
در حکم مسائلی که در قرآن و حدیث حکم آن‌ها معلوم نیست و حکم آن‌ها به ذهن شما خطور می‌کند زنهار مواظب باشید و اشیاء و نظایر آن‌ها را شناسایی کنید سپس حکم مسائل را از راه قیاس و موازنه معلوم نمائید و سعی کنید حکم این نوع مسائل طوری باشد که به نظر خودت خدا آن را دوست‌تر داشته و به حق و واقعیت نزدیک‌تر باشد.
برای کسی که حقی را بر شخص غایب یا وجود شاهد غایبی را ادعا می‌کند مدت لازم و کافی را تعیین کنید سپس در صورت احضار شاهد حق را برای او می‌گیرید و الا علیه او حکم صادر خواهید کرد. و این مهلت و تحقیق تردید را بهتر از بین می‌برد و تاریکی و ناآگاهی را بیشتر روشن می‌کند و برای رفع عذر و بهانه مؤثرتر است.
و مسلمانان از حیث شهادت بعضی علیه بعضی دیگر عموماً اهل عدالت هستند مگر افرادی که حد شرعی درباره آن‌ها اجرا شده است یا شهادت نابحق داده باشند یا در روابط خویشاوندی و آزاد کردن برده‌ها اتهاماتی بر آن‌ها وارد شده باشد زیرا تنها خداست که بر اسرار درونی شما مسلط و شما را از شبهه‌ها و اشتباهات غیرعمدی معاف کرده است.
و زنهار! مخصوصاً مواظب باشید به هنگام قضاوت رعب و هراس و ترس و اذیت را برای مردم ایجاد نکنید و نسبت، به مراجعین خود را ناشناس و ترش‌رو نشان ندهید در مواضع تشخیص حق که خدا اجرای آن را واجب و آن را ذخیره بسیار خوب روز آخرت قرار داده است، زیرا کسی که بنیه و بین الله حتی به زیان خودش نیز، نیتش پاک و خالص باشد خدا در امر بین او و بین مردم کافی است و بهترین پاداش را به او می‌دهد و اما کسی که در نظر مردم خود را آراسته نشان دهد در اموری که خدا خلاف آن‌ها را از او می‌داند، خدا او را معیوب می‌کند و اسرار دورویی او را فاش می‌سازد و کارش را آشکار می‌کند، و پیش خود حساب کنید که هم چنین فردی از اجر و ثواب خدای عزوجل و رزق او و خزاین رحمت او تا چه اندازه محروم خواهد شد.
**
لَیسَ الرَّجُلُ بِمَأْمُونٍ علی نَفْسِهِ اِنْ وَجَعْتَهُ. [۳۴۸۵]
۳۱ـ انسان در صورت شکنجه و تعذیب نسبت به نفس خویش امین نیست (اقرار و اعتراف بر اثر شکنجه ارزش قضائی ندارد).
**
لَیسَ الرَّجُلُ بِمَأْمُونٍ عَلی نَفْسِهِ اِنْ اَخَفْتَهُ اَوْ حَبَسْتَهُ اَنْ یقِرَّ عَلی نَفْسِهِ. [۳۴۸۶]
۳۲ـ هرگاه کسی را با رعب و هراس و زندانی کردن به اعتراف و اقرار ناچار کردی این اعتراف ارزش قضایی ندارد زیرا انسان در چنین شرایطی نسبت به نفس خود امین نیست و به خود خیانت می‌کند.
**
[۳۴۸۴]ـ البیان و التبین، ج۲، ص۳۷ و مفتاح الافکار، ص۸۹ و عیون الاخبار، ج۱، ص۶۶ و صبح الاعشی، ج۱، ص۱۹۳ و نهایه الادب، ج۶، ص۲۵۷، به نقل اخبار عمر، ص۱۸۴ و ۱۸۵. [۳۴۸۵]ـ الخراج، ص۱۰۹، به نقل اخبار عمر، ص۱۹۷ و ۱۸۶. [۳۴۸۶]ـ همان