معنای فرموده خداوند متعال: ﴿لَيسَ كَمِثلِهِ شَي﴾
شرح عبارت: اهل سنت اتفاق نظر دارند که چیزی همانند خدا نه در ذات، نه در صفات و نه در افعالش نیست. اما لفظ تشبیه در کلام مردم به عنوان لفظی مجمل شده و معنای درستی از آن اراده میشود. همانند خدا بودن در ذات، صفات و افعالش مطلبی است که قرآن آن را نفی نموده و عقل برآن دلالت دارد که ویژگیهای خداوند متعال در هیچ یک از مخلوقات نیست و هیچ یک از مخلوقات در هیچ یک از صفات خدا همانند او نیستند: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ﴾[الشورى: ١١] «چیزی همانند او نیست»، ردّی است بر کسانی که خدا را به مخلوقات تشبیه میکنند. و ﴿وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١﴾[الشورى: ١١] «و او شنوای بیناست»، ردّی است بر کسانی که صفات خدا را نفی کرده و آن را تعطیل نمودهاند. پس هر کس صفات خالق را همانند صفات مخلوق قرار دهد، او مشبِّه و باطلگرا و مذموم است و هر کس صفات مخلوق را همانند صفات خالق قرار دهد، چنین فردی همانند نصارا در کفرشان است.
نفی کنندگان و تعطیل کنندگان صفات خدا بر این باورند که هیج صفتی برای خدا ثابت نمی‌شود. پس گفته نمی‌شود خداوند، قدرت، علم و حیات دارد؛ چون انسان متصف به این صفات است. لازمه این قول این است که به خدا گفته نمی‌شود: حی (زنده)، علیم (دانا) و قدیر (توانا)، چون انسان این نامها را دارد. همچنین است دیگر صفات از قبیل کلام و سمع و بصر و رؤیت و امثال آنها.
آنان با اهل سنت هم رأیاند که خدا، موجود و دانا و توانا و زنده است و به مخلوق گفته میشود: موجود زنده دانای توانا. و گفته نمی‌شود: این تشبیه است و باید آن را نفی کرد. این چیزی است که قرآن و سنت و عقل صریح بر آن دلالت دارند و هیچ عاقلی مخالف آن نیست، چون خداوند خودش را با نامهایی نامگذاری کرده و برخی از بندگانش را با آن نامها نامگذاری نموده است. همچنین نامهایی را برای صفاتش انتخاب نموده و برخی از آن نامها را برای صفات مخلوقاتش انتخاب کرده است اما این مسمّی همانند آن مسمّی نیست. پس خداوند خودش را حی(زنده)، علیم (دانا)، قدیر (توانا)، رؤوف (مهربان)، رحیم (مهرورز)، عزیز (شکست ناپذیر)، حکیم (با حکمت)، سمیع (شنوا)، بصیر (بینا)، ملک (فرمانروا)، مؤمن (ایمن بخش یا تصدیق کننده)، جبار (قدرت مدار)، متکبر (باکبریا) نام نهاده و این نامها را به برخی از بندگانش نسبت داده است؛ مثلاً میفرماید: ﴿يُخۡرِجُ ٱلۡحَيَّ مِنَ ٱلۡمَيِّتِ﴾[الأنعام: ٩٥ و الروم: ١٩] «زنده را از مرده بر میآورد». ﴿وَبَشَّرُوهُ بِغُلَٰمٍ عَلِيمٖ٢٨﴾[الذاريات: ٢٨] «و او را به [تولد] پسری دانا مژده دادند». ﴿فَبَشَّرۡنَٰهُ بِغُلَٰمٍ حَلِيمٖ١٠١﴾[الصافات: ١٠١] «پس پسری بردبار را به او مژده دادیم». ﴿بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ رَءُوفٞ رَّحِيمٞ١٢٨﴾[التوبة: ١٢٨] «نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است». ﴿فَجَعَلۡنَٰهُ سَمِيعَۢا بَصِيرًا٢﴾[الإنسان: ٢] «پس وی را شنوا و بینا گردانیدیم». ﴿قَالَتِ ٱمۡرَأَتُ ٱلۡعَزِيزِ﴾[يوسف: ٥١] «زن عزیز گفت». ﴿وَكَانَ وَرَآءَهُم مَّلِكٞ﴾[الكهف: ٧٩] «و پشت سرشان پادشاهی بود». ﴿أَفَمَن كَانَ مُؤۡمِنٗا﴾[السجدة: ١٨] «پس آیا کسی که ایمان دارد...» ﴿كَذَٰلِكَ يَطۡبَعُ ٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ قَلۡبِ مُتَكَبِّرٖ جَبَّارٖ٣٥﴾[غافر: ٣٥] «این گونه خدا بر دل هر متکبر زورگویی مُهر مینهد». و معلوم است که زنده بودن و دانا بودن و عزیز بودن خداوند متعال همانند زنده بودن و دانا بودن و عزیز بودن مخلوقات نیست. سایر اسماء هم به همین صورت است. خداوند متعال میفرماید: ﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيۡءٖ مِّنۡ عِلۡمِهِۦٓ﴾[البقرة: ٢٥٥] «و به چیزی از علم او راه نمییابند». ﴿أَنزَلَهُۥ بِعِلۡمِهِۦۖ﴾[النساء: ١٦٦] «آن را به علم خویش نازل کرده است». ﴿وَمَا تَحۡمِلُ مِنۡ أُنثَىٰ وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلۡمِهِۦۚ﴾[فاطر: ١١] «و هیچ زنی باردار نمی‌شود و بار نمینهد مگر با علم او». ﴿إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلرَّزَّاقُ ذُو ٱلۡقُوَّةِ ٱلۡمَتِينُ٥٨﴾[الذاريات: ٥٨] «همانا خداوند، همو روزیرسان و صاحب قدرتی استوار است». ﴿أَوَ لَمۡ يَرَوۡاْ أَنَّ ٱللَّهَ ٱلَّذِي خَلَقَهُمۡ هُوَ أَشَدُّ مِنۡهُمۡ قُوَّةٗۖ﴾[فصلت: ١٥] «آیا ندانستهاند، آن خدایی که خلقشان کرده، از ایشان نیرومندتر است؟».
از جابر س روایت شده گوید: رسول خدا ج استخاره را در همه کارها به ما یاد میداد همان طور که سورهای از قرآن را به ما یاد میداد. آن حضرت میفرمود: «إذا هَمَّ أحَدکم بِالأمرِ، فَليَرکع رَکعتينِ مِن غَيرِ الفريضَةِ، ثُمَّ ليقُل: اللهم إنِّی أَستَخيرُكَ بِعِلمكَ، وأَستَقدِرُكَ بِقُدرتِكَ، وأَسألَكَ مِن فَضلِكَ العظيم، فَإنَّكَ تَقدِرُ ولَاأَقدِرُ، وتَعلَمُ ولَا أَعلَمُ وأنتَ عَلَّامُ الغُيوبِ، اللهم إِن کُنتَ تَعلَمُ أنَّ هَذا الأمرَ خَيرٌ لي في ديني ومَعاشي وعَاقِبةِ أَمري- أوقَالَ: عَاجِلِ أمریِ وآجِلِهِ- فَاقدُرهُ لی، ويَسِّرهُ لي، ثُمَّ بَارِك لي فيهِ، وإن کُنتَ تَعلَمُ أنَّ هَذَا الأمرَ شَرٌّ لي في ديني ومَعَاشی وعَاقِبَةِ أمري- وقَالَ: عَاجِلِ أمری وآجِلِهِ- فَاصرِفهُ عنِّي، واصرِفني عَنهُ، واقدُر لي الخيرَ حَيثُ کَانَ، ثُمَّ رَضّنی بِهِ[١٠٨] قَالَ: ويُسَمّی حَاجَتَهُ»[١٠٩] «هرگاه یکی از شما قصد انجام کاری را داشت دو رکعت نماز غیرفرض بخواند سپس در پایان نماز بگوید: خدایا! من به وسیله‌ی علمت از تو طلب خیر مینمایم و به وسیله قدرتت از تو طلب توانایی مینمایم و لطف و بخشش عظیم تو را میخواهم، زیرا به راستی تو میتوانی و من نمیتوانم، و تو میدانی و من نمیدانم، و تو داننده غیبها و امور پنهانی. پروردگارا! اگر میدانی که این کار در دین و زندگانی و عاقبتم- یا فرمود: اول و پایان کارم- برایم خیر است، پس آن را برایم مقدر و آسان گردان سپس آن را برایم مبارک گردان و اگر میدانی که این کار در دین و زندگانی و عاقبتم- یا فرمود: اول و پایان کارم- برایم شر است، پس آن را از من و مرا از آن دور گردان و خیر را هر جا باشد برایم مقدر گردان، سپس مرا بدان راضی گردان. پیامبر ج فرمود:آنگاه حاجت و نیاز خود را نام ببرد».
در روایت عمار بن یاسر این دعا را میخواندند: «اللهم بِعِلمِكَ الغَيبَ، وقُدرَتِكَ عَلی الخَلقِ، أحينی مَا کَانَتِ الحَيَاةُ خَيراً لي، وتَوفَّنی إذا کَانَتِ الَوفَاةُ خَيراً لی، اللهم إني أسألكَ خَشيَتَكَ في الغَيبِ والشَّهادَةِ، وأسألُكَ کَلَمةَ الحَقِّ في الغَضَبِ والرِّضا، وأسألُكَ القصَدَ في الغني والفقَرِ، وأسالُكَ نَعيماً لَايَنفدُ، وقُرَّة عَينٍ لا تنقَطِعُ، وأسالُكَ الرِّضی بَعدَ القَضَاء، وأسألُكَ بَردَ العَيشِ بَعدَ المَوتِ، وأسألكَ لَذَّةَ النَّظرِ إلی وَجهِكَ الکريم والشَّوقَ إلی لِقائِكَ، في غَيرِ ضَرَّاءَ مُضَرَّةٍ، ولا فِتنَةٍ مُضِلَّةٍ، اللهم زَيّنَّا بِزينَةِ الإيمانِ واجعلنا هُداةً مُهتَدينَ»[١١٠] «خدایا، با علم غیبت و قدرت و تواناییات بر مخلوقات، اگر حیات و زندگی در این دنیا برای من بهتر است، مرا زنده نگهدار و اگر مرگ برای من بهتر است، مرا بمیران. خدایا! من ترس همراه با خشوع از تو را در پنهان و آشکار و سخن حق در حالت خشم و آرامی را از تو میخواهم. از تو میخواهم که در بینیازی و نیازمندی همیشه رو به درگاه تو آورم. و نعمتی را که تمام نمی‌شود و چشم روشنیای که منقطع نمی‌شود از تو میخواهم. رضایت و خوشنودی پس از قضا، و زندگی دلنشین پس از مرگ را از تو میخواهم. و لذت نگاه کردن به چهره ارجمندت و اشتیاق به دیدارت بدون هیچ مصیبت زیان آور و بلای گمراه کننده را از تو میخواهم. پرودرگارا! ما را به زینت ایمان مزین گردان و ما را از زمره هدایت کنندگان هدایت یافته قرار ده».
[١٠٨]- در روایت دیگری «أرضنی» آمده، یعنی مرا به آن راضی گردان. در بعضی از طرق روایت ابن مسعود در نزد طبرانی در کتاب «المعجم الأوسط» «ورَضِّنی بقضائك» آمده یعنی مرا به قضای خود راضی گردان در روایت ابوایوب آمده است: «ورضنّی بقدرك» «مرا به تقدیر خود راضی گردان». حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب «فتح الباری» ج١١ ص١٨٧ میگوید: راز این گفته در این است که دلش وابسته به آن نماند که در نتیجه خیالش راحت نباشد. رضا، به معنای آرامش درون به قضا و تقدیر خداوند است.
[١٠٩]- بخاری به شمارههای ١١٦٢، ٦٣٨٢ و ٧٣٩٠؛ نسائی در «سنن الکبری»؛ ترمذی در سنن خود به شماره ٤٨٠؛ ابوداود به شماره ١٥٣٨؛ ابن ماجه به شماره ١٣٧٣؛ بخاری در «الأدب المفرد» به شماره ٧٠٣ ابن ابی شیبه در «المصنف»، ج١٠، ص٢٨٥؛ و بغوی به شماره ١٠١٦ آن را روایت کردهاند. طبرانی در «المعجم الکبیر» به شمارههای ١٠٠١٢، ١٠٠٥٢ و ١٠٤٢١ و در «المعجم الأوسط» ٩٧ «مجمع البحرین»، و در «المعجم الصغیر»، ج١، ص١٩٠ آن را از طریق روایت ابن مسعود به طور مرفوع آورده و ابن حبان به شماره ٢٤٢٩ آن را صحیح دانسته است. عبدالرزاق به شماره ٢٠٢١٠؛ ابن ابی شیبه، ج١٠، ص٢٨٥ به طور موقوف بر ابن مسعود آن را روایت کردهاند. در همین باب احمد در مسند خود، ج٥، ص٤٢٣ از طریق ابوایوب روایتی را آورده، و ابن حبان به شماره ٦٨٥ در کتاب «الموارد» و حاکم در «المستدرک» ج١ ص٣١٤ آن را صحیح دانستهاند و ذهبی با آن موافقت نموده است. همچنین در همین باب طبرانی در «المعجم الکبیر» به شماره ١١٤٧٧ روایتی را از طریق ابن عُمر و ابن عباس آورده است اما در سند آن، عبدالله بن هانیء، وجود دارد که متهم است. در همین باب ابن حبان به شماره ٦٨٦ روایتی را از طریق ابوسعید خدری، و به شماره ٦٨٧ روایتی را از طریق ابوهریره آورده است. در هیچ یک از این روایات بجز روایت جابر نماز ذکر نشده فقط در روایت ابوایوب آمده است: «اکتم الخطبة و توضأ فأحسن الوضوء، ثم صل ما کتب الله بك»: «گفتار و دعایت را آهسته بگو و وضوی کاملی بگیر، سپس نمازی را که خداوند بر تو فرض نموده، بخوان». و نگا: «مجمع الزوائد»، ٢/٢٨٠-٢٨١؛ و «فتح الباری»، ١١/١٨٤.
[١١٠]- نسائی در سنن خود، در مبحث «في السهو»، باب «نوع آخر من الدعاء»، ج٣، ص٥٤-٥٥ از طریق روایت حماد آن را آورده است. حماد گوید: عطاء بن سائب از پدرش به ما خبر داد که وی گفت: عمار بن یاسر برای ما امامت نماز نمود و خیلی مختصر و کوتاه آن را خواند. برخی از حاضرین گفتند: نماز را خیلی مختصر و کوتاه خواندی. عمار گفت: اما با این وجود در این نماز دعاهایی را خواندم که از رسول خدا شنیدم... اسناد این روایت صحیح است. حماد، پسر زید است که از عطاء حدیث شنیده است. حاکم در «المستدرک»، ج١، ص٥٢٤ این روایت را صحیح دانسته و ذهبی هم با آن موافقت نموده است. ابن ابی عاصم به شمارههای ١٢٩ و ٤٢٥ ابن منده در کتاب «الرد علی الجهمیه» به شماره ٨٦؛ عثمان دارمی در کتاب «الرد علی الجهمیه» ص٤٠؛ و لالکائی در کتاب «السنة» به شماره ٨٤٥ از طرقی از حماد آن را روایت کردهاند. احمد در مسند خود، ج٤ ص٢٦٤؛ و ابن ابی عاصم به شمارههای ١٢٨و ٣٧٨ از طریق دیگری از عمار آن را آوردهاند.